Slua don Éagóir!

Tá tuairisc ar an dtaispeántas seo le fáil ar chúntas giolcaireachta MholScéalta (TG4) anseo.

Tá sé beagnach dhá bhliain ó léigh mé leabhair Sheáin Uí Chuirreáin ar chás Mhaolra Seoighe - Éagóir: Maolra Seoighe agus dúnmharuithe Mhám Trasna.  Bhí spéis faoi leith agam ann mar bhí colceathar ag mo mháithair mar aon lena a seanathair, leis an ainm céanna agus tá deartháir agam a anmníodh ina dhiadh - ach an seanlitriú atá á úsáid againne - Maolmhuire. Ba as Gránard (An Longfort) ó thús iad agus tháinig an tainm síos ó na Rathallaigh is dócha. Bhí an tainm Myles ar thaobh m'athair i Loch Garman ach is ón chlann de Hóra a thainig sé agus tá mé ag ceapadh gur ainm Normánach atá ansin.

Cuid den slua ag feitheamh

Inné bhí an chéad léiriú de scannán faisnéise, Murdair Mham Trasna, léiriú de chuid Rosg,  bunaithe ar leabhair Sheáin eagraithe ag Club Scannáin Sailearna. Bhí Sean Scoil Shailearna lán go doras agus is cosúil go raibh ar roinnt daoine dul abhaile mar ní raibh go leor spáis acu istigh. Chaill siad an-scannán.

Thárla dúnmharú tubaisteach i bpobal an bheag sa bhliain 1882. Maríodh go brúidiúil cúigear sa chlann chéanna athair, a bhean, a mháthair, a iníon agus a mhac ar oíche dorcha. Gabhadh seachtair ach bhí amhras fiú ansin ar chad a thárla ar an oíche sin. Bhí breabaireacht i gceist, easpa measa ar an bpobal féin, neamh thuiscint agus séanadh cearta theanga agus polataíocht i gceist.

Sa scannán bhí staraí, comhairleoirí dlí agus saineolaithe eile (ina measc Uachtarán na hÉireann, Micheál D Ó hUigínn),  ag caint faoin gcás i gcoinne na bhfear agus cé chomh lochtach is a bhí sé ó thaobh dlí de. Ar deireadh níl amhras ar bith ann gur daoradh daoine neamhurchóid chun blianta a caitheamh i bpriosúin agus ar a laghad duine amháin chun crochadh. Crocadh Maolra Seoighe agus beirt eile dhá mhí tár éis an dúnmharú féin.

Ní raibh aon píosa den crochadh curtha faoi cheilt ag déantasóirí an scannáin! Bhí chuile rud le feiscint go lom. Tharraing an crochadóir, Marwood, an luamhán agus osclaíodh an comhla thógála go tobann. Chualamar go léir an torann agus chonaic muid go léir an titim marbhach sin. Bhí osna uafáis ón lucht féacanna. Bhíomar ann.

D'éirigh leis an scannán ar dtús uaiféaltas an oíche Lúnasa sin i Mám Trasna a léiriú. Ansin an drámaíocht sa trial i mBaile Átha Cliath agus an uisce faoi thalamh a bhí ar siúl ann. An míthuiscint iomlán ar shaol an chosmhuintir i Mám Trasna - nó in iarthar na tíre fa seach. (Táid ann a deireann go bhfuil an míthuiscint sin fós ann i mBaile Átha Cliath ach sin scéal do lá eile b'fhéidir!).

Ach níor stop sé ansin thóg sé muid soir go Westminster agus an nimh idir Libearálaigh Ghladstone agus "tuathghríosóireacht" na dToraithe, mar a thus sé air. Bhí díospóireacht ceithre lá ar sa Phairlimint ach sa deireadh níor thárla aon ní as. Bhí Maolra agus beirt eile marbh agus bhí cúigear i bpriosún agus fios ag muintir ná háite go raibh éagóir déanta.

Ag deireadh an scannán bhí píosa ann a tharraing deor ó dhuine amháin den lucht féachanna agus níos mó. Cá bhfios? Sa bhliain 1902, tá éis dá scór bhliain faoi ghlas, ligeadh amach triúr den cúigear a daoradh agus bhí ortha a mbealach féin a dhéanamh ó Ghallimh siar siar thár n-ais chuig a n-áit dhúchas, Mám Trasna. Chonaicamar iad ag siúl go mall ar an mbóthar agus ansin go tobann bhí a mná ós a gcomhair. Nach minic a deintear dearmad ar a bhfulaingt? Cuirtear béim i gcónaí ar na fír a deineadh éagóir ortha ach nach fíor go mb'fhéidir go n-ealaíonn fulaingt na mná uainn agus muid ag plé chúrsaí. Ní fios dúinn cad a thárla do bhean Mhaolra Seoighe go dtí an lá atá inniú mar shampla.

Tá an scannán le bheith ar TG4 i gcionn mí nó dhó. Molaim gan é a chailliúnt.

Achainí thochtmhar aniar!

Tá ráiteas éisithe ag coiste áitiúil Iorras Aithneach, Coiste Jabanna do cheantar Iorras Aithneach, le déanaí. Is fiú é a leamh.

Tá ár gcoiste nua bhunaithe dhá mhí ar an bhfód agus ceann de na chéad chéimeanna a bheartaigh muid a thógáil ná achainí tacaíochta a chur le chéile ag léiriú tacaíochta an cheantair do Pháirc na Mara i gCill Chiaráin. De réir tuairisc Scoil Pobhail Mhic Dara i gCárna agus CLG Carna/Caiseal, go bhfuil os coinn 70% do dhaoine óga an cheantair tar éis fágáil le 30 tríocha bliain anuas agus go gcaifear stop a chur le sin sula mbeidh an tobar triomaithe amach go hiomlán in Iorras Aithneach. Tá an sprioc do 1000 síniú bainte amach ag an gcoiste agus breis is 1250 síniú againn go dtí seo chun tacú le hÚdarás na Gaeltachta, Páirc na Mara a fhorbairt i gCill Chiaráin, Conamara, Co na Gaillimhe. Deir Cathaoirleach an choiste Mícheál Ó Cadhain go bhfeiceann sé "Páirc na Mara mar cheann de na tograí a chuideoidh le fostaíocht sa gceantar agus fáiltíom sé go mór é". Deir Rúnaí an choiste, Colm Ó Neasa, "Is deá chomhartha an méid sínithe a fuair muid mar gur léiríonn sé go bhfuil muintir an cheantair ag tacú go láidir le hÚdarás na Gaeltachta agus na pleananna atá acu do Pháirc na Mara". Sna seachtainí atá amach romhainn beidh muid ag breathnú ar bhealaí eile chun fostaíocht a cruthú i gceantar Chárna agus Chill Chiaráin agus beidh muid ag iarraidh bualadh le hÚdarás na Gaeltachta, Comhairle Chontae na Gaillimhe agus polaiteoirí áitiúla eile chun modh oibre is feiliúnaí agus is fearr a chur le chéile. Tá sé rí-thábhachtach nach dtitfidh ár n-achainí ar aon chluais bhodhar agus déanfaidh an choiste díograiseach a seacht míle dícheall chun amhlaidh a sheachaint. Ba mhaith leis an gcoiste buíochas a ghlacadh le haon dhuine a shínigh an achainí seo anseo sa mbaile agus daoine ata ar imirce. Is cruthúnas é seo go bhfuil tacaíocht do Pháirc na Mara agus inár bhfís chun fostaíocht a chruthú sa gceantar.

Tá an achainí ar líne fós ar líne acu agus ní mór drioblóid ar éinne é a shiniú agus cuir leis an méid thuas 800 áitiúil agus timpeall 440 ar líne - níl sé ró éasca ceangal bhanda leathan a fháil in Iarthair Chonamara ar ndóigh!  Is féidir teach ar an achainí anseo Tacú le Údarás na Gaeltachta & Páirc na Mara i gCill Chiaráin!

Súil agam go mbeidh lucht pleanála i mBaile Átha Cliath agus i nGaillimh ag éisteacht!

Páirc na Mara, Cill Chiaráin

• Tá alt i mBéarla faoi seo le fáil anseo (This story in English):"But all these charms are fled "... maybe not?

Céiliúradh thoirchis!

Ní minic a chloisim aon chlár ar RTÉ Raidío an Bhéarla (is le RTÉ RnaG a bhím ag éistecht beagnach an t-am ar fad!), ach ar amharaí an tsaoil bhí an raidío ar siúl sa charr ar an Sathairn is bhí clár Mhiriam O'Callaghan ar siúl.

Nell

Chuala mé guth nár chuala mé féin le fada. Níl fhios agam an mbíonn Nell le cloisint nó le feiscint ar chláracha éigin. Do thaithin sí i gcónaí liom cé nár aontaigh mé lena a cuid tuairimí ó am go chéile. Níl mórán daoine, taobh amuig den saol pholataíochta, ann gur féidir a aithint lena a hainm amháin ach ba Nell McCafferty a bhí ann ceart go leor agus bhí sé deas éisteacht léithi.

Is cosúil gur clar a bhí ag comóradh an vóta a bheith ag mná le 100 bliain agus bhí na rannpháirtithe - bhí Micheline Sheehy Skeffington, Mary McAuliffe agus Margaret Ward ann le Nell - ag plé cúrsaí na mban ó shin go dtí an lá atá inniú ann.

Simone de Beauvoir

Ansin dúirt Nell rud éigin an spéisiúil faoi matharachas. Ní minic a deintear céliúradh ar thoircheas, a dúirt sí,  céliúradh ar mhatharachas agus cé chomh áthasach álainn is atá sé. Ba léir gur ghoill an easnamh seo isteach uirthí go mór. Rinne sí tagairt don bhfealasúnaí Francach Simone de Beauvoir a rinne tagairt dá thoircheas féin is ag céiliúradh a "iomláine thoirchis!" 

Dúirt Nell, "Ní cloisim éinne anois in Éirinn ag caint faoin áilleacht nó faoin áthas, gan fiú tagairt a dheanamh don gcéiliúradh ann." 

Lean sí uirthí ag caint faoina máthair féin a bhí grá aicí di agus an sásamh a bhí uirthi bheith ag caint agus ag comhrá leithí mar cara. Ba léir do chách ag éisteacht leithí cé chomh láidir is a bhí an grá sin.

Is féidir éisteach ar RTÉ anseo (Sunday with Miriam 11/2/2018 - timpeall 43 neom. isteach sa taifeadadh). Is fiú éisteacht léithí.

Nach fiú míorúilt toirchis an mná a céiliúradh. Omós a thabhairt d'áthas agus d'áilleacht an máithreachais as a dtáinigh muid go léir.

Ligthe i ndearmad, ach ní imithe as cuimhne?

Is cuimhin liom m'athair ag rá gur duine aisteach le breathnú air a bhí ina chead uachtarán ar Éirinn. Agus b'fíor dó nuair a bhíomar óg sna caogadaí. Ní raibh sé de gnáth againn croiméal a fheiscint ós cionn beola fhír gan tagairt a dhéamah do croiméal róin. Agus cinnte b'íontach a ceann a bhí ar chéad Uachtarán na hÉireann.

Dubhglás de hÍde - Uachtarán

Ar leibhéal eile bhí meas agam ar an bhfear seo mar an duine "a d'adhain an tine bheo," lena a oráid i mBearla i mí na Samhna 1892 leis an dtideal "The Necessity for De-Anglicising the Irish Nation!" ach tharais sin ní raibh mórán aithne ná eolas agam air mar dhuine. I ndairíre mar a deireann údar an leabhair seo* tá dearmad deanta air agus ar a fhealsúnacht sa lá atá inniú ann.

Cé nach cúntas iomlán ar shaol Dhúbhglás de hÍde atá anseo sé an rud a thóg mise as ná thréithe an duine féin go mór mór a ghnaíúlacht. Bhí anseo againn duine a bhí socair ann féin, seasta agus cúramach ach ag an am céanna tuisceannach agus cróga. Níl sé ró-shoiléir ó na pictiúirí de ach is cosúil go raibh acmhainn grinn láidir ann.

Séard atá sa leabhair seo ná cúntas ar an gCraobhinn Aoibhinn mar Uachtarán na hÉireann. Agus ní hamháin mar Uachtarán ach mar an céad Uachtarán agus an tioncair a bhí aige ar an oifig agus mar sin ar stair na tíre ó 1938 ar aghaidh. Is minic a cheaptar nach ndearna sé rud ar bith ach bheith ina shuí sa Pháirc ag siniú Achtanna. Ach ní mar sin a bhí.

Tá léiriú an spéisiúil ar an díospóireacht a bhí sa Dáil agus Seanad an tSaorstáit faoin mBunreacht nua agus áit an Uachtaráin ann. Bhí an imní is cosúil i measc páirtithe an fhreasúra go ndéanfadh deachtóir den Uachtarán. Tá sé éasca é sin a thuiscint mar bhí an nós sin go láidir san mór-roinn ag an am, (Hitler san Gearmáin, Mussolini sa Iodáil, Franco sa Spáinn nó Salazar na Poirtingéile). Bhí tabhachtach faoi leith i roghnú an chéid Uachtaráin agus bhí cainteanna idir an dá pháirtí is mó faoi seo. Bhí Éamon De Valera, Taoiseach ag an am, ag iarraidh Seán T Ó Ceallaigh a mholadh don bpost ach ar ndóigh ba poiliteoir éiseann i bhFianna Fáil agus ní fhéadfadh Fine Gael aontú le sin. Ar deireadh ar mholadh ó Fhine Ghael roghnaíodh duine neamh-politiúil a bhí meas ag gach éinne air - Dubhglás de hÍde.

I rith a théarma Uachtarántachta ba mhór an cabhair a bhí aige ó Rúnaí na hUachtránachta, Micheál McDunphy. Ar bhealach d'fhéadfá a rá gur ó obair na beirte sin atá an meas atá againn ar oifig na hUachtarántachta go dtí an lá atá anois ag muintir na hÉireann. (D'fhan Mc Dunphy mar runaí don gcéad Uachtarán eile chomh maith agus mar sin lean a thionchar agus tionchar De hÍde ar oibriú na hoifige!)

Dubhglás de hÍde ina óige.

Agus mé ag caint faoi ghnaíúlacht an Uachtaráin bhí dhá eachtra luaite sa leabhair a chuir íontas orm. Ceann amháin an méid a dúirt sé sa bhliain 1915 futhu siúd a bhí fágtha mar ceannairí ar Chonradh na Gaeilge agus a thóg an gluaiseacht isteach i gcúrsaí polataíochta na poblachta (An Piarsach ina measc!) - "..these people queered the pitch and put an end to my dreams of using the language as a unifying bond to bring all Irishmen together." Chuaig mé chuig nótaí ag deireadh an leabhair chun fháil amach cá raibh sé le fáil agus dúradh gur as aiste de chuid Garrett Fitzgerald a tógadh an píosa sin ach ní deirtear linn cad as a fuair Garret é. Bhfuil taifead de i gcartlann an Chonartha?

Ach ar bhealach an rud is measa atá léirithe sa leabhair seo ná ceist an tOllamh Julius Pokorny, Gearmánach de shliocht Iúdach agus chomh-saineolaí ar chúrsaí Ghaeilge agus ollamh in olscoil Bherlin. Tá sé ríshoiléir ón dtaifead nachraibh sé sásta dul i gcoinne polasaí neodrachta na tíre le cabhair a thabhairt don ollamh seo agus dúradh seo go lom ar son an Uachtaráin.  Ach is cosúil nach raibh an constaic céanna léir don Taoiseach De Valera a thug cabhair dó. Ar deireadh d'éirigh le Pokorny dul go dtí an Eilbhéis agus fuair sé bás i 1970.

Tá neart eolas anseo faoin gcosaint a rinne sé ar an gradam a bhaineann le hoifig an Uachtaráin. Faoi réimeas Bhunreachta 1922 bhí tosaíocht ag Rí Shasana nó a ionadaí ag aon imeacht sa tír. Anois bhí Uachtarán ar Éirinn agus aige san a bhí tosaíocht. Bhí roinnt coimhlintí ag tús a thearma mar Uachtarán nuair a tugadh cuireadh dó dul ag imeachtaí ach nuair a tháinig sé chun solais go raibh an tús áite ag dul ag Ambasadóir na Breataine diúltaigh sé dul ann.

Bhuail stróc é i lár a théarma agus caith sé an-chuid ama ina leaba ach níor chuir sin isteach ar a chuid obair tabhachtach cé nach raibh sé ábalta go minic freastal ar ocáidí i measc an phobail. Ar deireadh chinn sé ar gan dul ar aghaidh don dara thearma agus é fhéin a ainmniú. Deirtear sa leabhair gur scríobh sé leis an dTaoiseach, "Tá mé in aois go ró mór agus bad cóir fear níos óige a bheit in áit-se!"(sic).

Is léir ón leabhair seo gur mór an tairbhe don tír go raibh an acadamhaí seo, sean-fhear léannta i seanchas na ndaoine, duine críonna, saoi agus fáidh, a bheith mar céad Uachtarán na hÉireann.

Uachtaráin ne hÉireann ó 1938 go 2018

* Forgotten Patriot: Douglas Hyde and the Foundation of the Irish Presidency, le Brian Murphy
   Foilsitheoir: Collins Press
   ISBN: 978-1-84889-290-3

Tá focal sa tSacs-Bhéarla...

Bhí mé sna Caogadaí nuair a aistraíomar thiar go Conamara ag tús an chéid seo. Bé an "dial-up" a bhí á úsáid againn le dul ar líne - mar a bhí i mBaile Átha Cliath. Ach tháinig athrú cuíosach scioptha i mBaile Átha Cliath agus go luath bhí seirbhís díreach - nó líne dhigiteach neamhshiméadrach rannpháirtí - acu go luath. Ach ní anseo i gConamara.

Bhí Pat Rabitte ina Aire Cumrasáide ag an am agu gheall sé go mbeadh seirbhís ceart leathan bhand ag cuile áit in Éirinn faoii 2004 nó ar a dhéanaí roimh deireadh 2006! Tá muid fós ag feitheamh. Cuireadh amach an dáta úd go 2010, 2012, 2015, 2020 agus chuala mé le déanaí Aire éigin ag caint faoi 2023.

Agus inné chualathas an scéal is deireannaí ag léiriú cé chomh mí-éifeachtach is atá leathnú na seirbhíse ar fúd na tíre - aistarraingt EIR (Éircom) as an scéim.

28% gan seirbhís.
Níor stop mé ag fás idir an dá linn. Tá mé sna seachtóidí anois agus cé go bhfuil seirbhís digiteach de shaghas éigin le fáil i gcorr áit anseo níl sé le fáil i ngach áit ná baol air. Deireann an Aire reatha go bhfuil seirbhís ag 72% den tír clúdaithe. Fágann sin 28% - níos mó ná ceathru den phoblacht - gan seirbhís ceart.

Tá comhairle Tommy the Kaiser tár a bheith oiriúnach do chuile Aire Cumarsáide go mór mór i gcúrsaí leathan bhanda: "Ná h-abair faic, ná scríobh faic mar nuair a chuireann tú an dubh ar an geal tá tú fuckálta a bhuachail."* 

Más bocht an scéal anseo ag Caorán na gCearc níos measa fós atá cúrsaí siar uainn in Iorras Aithneach áit atá pleannana mór ag Údarás na Gaeltachta - ach bhfuil sé ró dhéannach nuair atá an áit á bhánú go seasta** agus go bhfuil a ndóchas beagnach caillte acu faoin am seo. Tá muintir na aíte ag lorg cabhair uainn anois. An éiróidh leo?

Tá comharthaí éile ann ar neamh shuim Rialtais Éireann i gcúrsaí tuaithe agus Gaeltachta. "Easpa scilleanna áirithe" mar shampla, lúaite ag Seandóir Pádraig Ó Céide, nó béim phleananna Rialtais ar forbairt bhailte, na "settlements" seachas forbairt ar phobail tuaithe.

Ní nach íonadh go mbíodh ar Tommy the Kaiser feidhm a bhaint as an tSacs-Bhéarla mar is léir nach ag cosaint an saol Ghaelach atá an Rialtas s'againne!

Tic! Toc! Agus fós tá an t-am ag imeacht

* Motherfoclóir 2017
** Feach Oidhreacht Loch Con Aortha