Traen go tús na fichiú aoise!

Bhí alt spéisiúl (Béarla) ag David McWilliams sa Irish Times le deanaí.  Bhí sé ag caint ar an buiséad agus ag rá cad a dheanfadh sé fhéin dá mba rud é go raibh sé fhéin i mbróga Phaschal Donohue. Bhí an chuid faoi cúrsaí taistil i mBaile Átha Cliath san alt dár liom agus gan mórán faoin gcuid eile den tír. Ní raibh mórán íonadh orm caithfidh mé a rá.

Ar an luain seo caite thugamar chuairt ar chathair Luimní. Bhaineamar úsáid as an dtraen ó Gaillimh. Osclaíodh an líne seo le seirbhísí teoranta sna h-ochtóidí agus cé go ndúradh ag lucht pleanála agus eile nach n-éiródh leis cuireadh leis an seirbhís sna nochaidí agus anois tá naoi dtraen gach lá ar an líne seo. Tá fós ag caint faoin líne a athoscailt ó thuaidh ach ar ndóigh tá Chonnacht i bhfad ó shamhlaíocht maorlathach lucht phleanála.

Ardán ós cionn Cannes - Lavery

Chuamar ar chuairt, a deirim, go Luimneach, príomh cathair Thuamumhain. (Ní maith liom a tearma pleanála gallda sin, "The Midwest", atá ag na maorlathaigh.) Bhí muid ag pleanáil dul ó dheas ó thús an tSamhraidh le féachaint ar thaispeántas "Lavery & Osborne" a bhí ann ó thús Mí Meitheamh in Iarsmalann Hunt (Béarla). Ní rabhamar san áit sin riamh roimhe agus ba chineál leathscéal dúinn dul ann leis an taispeantas úd a fheiscint!

B'fhiú go mór dul ann.

Ní mór thaispeántas a bhí ann ach pictiúirí a taispeán a ndearcadh ar an saol. Tá cáil i bhfad níos mó ar an ridire John Lavery (1856-1941) ar dtús mar phortráidí faiseanta i Londain é agus ansin mar phéintéir tabhachtach ó thaobh staire de, go mór mór stair na hÉireann. Is pictiúir stairiúla agus tabhachtach ní hamháin i stair na hÉireann (An Coileánach faoi ghradam) ach i stair breithiúnaí Shasana (Trial Ruairí Mhic Easmainn). Ach anseo bhí pictiúirí eile tabhachtach chomh maith. Ní ó thaobh staire de ach ó thaobh a shaol pearsanta féin agus é ag fás mar phéintéir, na cuairteanna a thug sé ar áiteanna iasachta agus an tionchair a bhí ar a chuid oibre. Pictiúir amháin a thaitn go mór linn na "Ardán ós cionn Cannes" a bhí lán d'atmaisféar agus teas na háite. Caileadh é i 1941 ag aois 85 bliain.

Buachaill lena mhadra - Osborne

Duine eile ar fad a bhí in Walter Osborne (1859-1903). Cé gur portráidí é chomh maith bhí a chuid pichtúir i ar dtús i bhfad níos pearsanta ach gan a bheith. Pictiúir amháin dá dheirfúir ag péintéireacht nó ceann eile de bhuachaill óg lena madra. Bhí pearsantach an difrúil aige ó Lavery. Diúltaigh sé ridireacht ón mBanríon Victoria sa bhliaon 1900 agus cailleadh é go h-óg (43) trí bhliain ina dhiadh san.

Tá an taispeántas thart inniú.

Nuair a bhí na pictiúirí go léir feicthe againn thugamar aghaidh ar an gcuid eile den Iarsmalann. Is i sean Teach an Chustaim na cathrach atá sé agus tá trí urlár sa foirgneamh. Bailiúchán chlann Hunt atá le feiscint ann. Bailiúchán eicléictiúil atá ann. Bhailigh John Hunt agus a bhean Gertrude na mílte rudaí suimiúil. Cuid acu an luachmhar agus cuid eile acu nach bhfuil luach ar bith ortha. Má bhí spéis acu sna h-earraí ba leor san agus chomh maith leis sin bhíodar á n-úsáid acu ina dteach gach lá nuair a bhíodar beo. D'fhagadar chuile rud don stáit nuair a cailleadh iad agus anois tá siad le feiceáil ag an bpobal. Bailiúcháin an suimiúil agus éagsúil atá ann gur fiú dul go Luimneach len é a fheiceáil.

Brú anseo le cúntas ar an taispeántas (i mBéarla)

Liric nó caoine?

Dúradh le déanaí ar chlár Prime Time ag raibh RTÉ ag breathnú ar Lyric FM a dhúnadh. "RTE is considering the future of Lyric FM!" a dúirt Richard Downes ar an gclár ar an 12ú lá Mean Fomhair.

Cinnte tá ganntanas airgid ag an "craoltóir náisiúnta" agus is cosúil go bhfuil siad ag lorg €55m ón Rialtas. I ndairíre scríobh an Stiurthóir, Dee Forbes, dá foireann go bhfuil cursaí chomh dona san nach féider leo an gnó a reachtáil mar atá sé eagraithe a thuilleadh. Tá siad ag díol tailte atá acu i nDomhnach Broc le airgead a fháil. Táid, is cosúil, leis an stáisiún i gCorcaigh a dhúnadh chomh maith - cinneadh ait eile.

Mar duine nach bhfuil mórán eolais ar chúrsaí chraolacháin sílim go mbeadh sé beagáinín aisteach nó fiú amaideach Liric FM a stopadh. Ní a leithéid de sheirbhís á sholáthar ag aon stáisiún eile sa tír - thuaidh nó theas.

Níl aon tuairisc go bhfuil siad ag breathnú ar an tuilleamh uafásach ard atá á íoch ag na "Réalta," - ní gá iad a ainmnú! Is cosúil nach bhfuil srian ar bith leis an méid gur féidir leo a éileamh! I gcás cuid acu ní fostaithe RTÉ iad, mar dhaoine aonair iad ach mar comhluchtaí. Iochtar níos mó ná an Taoiseach féin fiú deirtear. Mar a deirim ní h-aon sainneolaí mé sna cúrsaí seo.

Ní luaitear aon stáisiún eile seachas Lyric i Luimneach agus an láithreacht i gCorcaí - dhá aonad atá taobh amuigh den Ard Cathair. Tá stáisiún amháin ar a laghad nach bhfuil uathúil. Tá 2FM loinnaithe sa Ard Cathair agus tá an cineál seirbhís atá á sholáthair ag an stáisiún seo á sholáthair, agus á sholáthair go maith ag leath dosaen stáisiún eile.

Cén fáth atá 2FM ann? Bhfuil fealsúnacht ar bith taobh thiar de. An cabhraíonn sé le Aisling na hEagraíochta a chuir chun chinn?
"A bheith ina chrann seasta ag cultúr na hÉireann trí spéis an lucht féachana agus éisteachta a shásamh le hábhar atá iontaofa, spéisiúil agus dúshlánach; iléagsúlacht dhomhain na tíre a cheiliúradh; agus cumas mhuintir na hÉireann a chothú." (Tuairisc RTÉ - 2018)
Conas a chuireann 2FM "le saol na hÉireann le hábhar atá ina lón smaointeoireachta, foghlama agus siamsaíochta?" (ibid)

D'fhéadfa an cheist céanna a chuir faoi chuile rannóg in RTÉ ar ndóigh. Ach faoi 2FM dá mba rud é go gcuireadh deireadh leis an laghdódh lón smaointeoireachta & foghlama muintir na hÉireann dá uireasa? An laghfaí an crann seasta ag cultúr na hÉireann atá luaite in Aisling na heagraíochta. Céard faoi Raidío 1 féin?*

Cén slat tomhas a úsáideann bainistíocht na heagraíochta is iad ag plé na nithe seo? Airgead amháin nó rud éigin eile? Agus cén tionchar atá ag easpa gníomhaíocht an Rialtas ar riachtanaisí craolacháin agus cultúr na tíre?

* Bhí cineál íontas orm nár dúradh aon rud i gcoinne Raidío na Gaeltachta i rith na seachtaine, ach,  mar a dúirt Máirín Ní Gadhra i ngiolch inné - "An cath in aghaidh @rternag tosaithe," ag déanamh tagairt d'alt Willie O'Reilly san Sunday Business Post. Agus is dócha go bhfuil an ceart aici.

Ag lorg Maureen....

Spreag alt sa nuachtán le deanaí dhom eolas a lorg faoi bhás mo dheirfiúr sa bhliain 1952.

Labhair mé faoin ndeirfiúr céanna cheanna i bpíosa, "Edward - m'uncail agus Máirín - mo dheirfiúr," anseo in 2016.

"Rugadh deirfiúr dúinn féin i mí Iúl 1952. Máirín Olivia a tugadh uirthí mar rugadh ar fhéile Oilibhéir Beannaithe ag an am í. Ní raibh seans ar bith aici saol iomlán a caitheamh agus bhi a fhios san ag mo thuismitheoirí sular rugadh í. Ach is cuimhin linn sa chlann uirthí i gcónaí cé nach raibh sí linn ach dhá seachtain déag. Ní raibh seans dá laghad go mairfeadh sí. Fiú ina sean-aois bhíodh cuimhne air mo mháthair ar an naíon óg, ar Mháirín."

San alt sa nuachtán úd, "The unknown adoption home in Blackrock, Dublin,"(Béarla)  bhi Caelainn Hogan ag caint faoi áit ar an gCarraig Dhuibh, Cnoc an Teampaill. Dúradh linn sa chlann gur anseo a fuair sí bás ag aois trí mhí. Dúradh linn leis gur thré bean rialta i Siúracha na Carthanachta, a bhí ar scoil le mo mháthair, a tógadh isteach ansin í.

Oilibhéar Pluincéad Naofa
(Ard Macha)

Is cuimhin liom fhéin an lá a rugadh í agus gur choniceamar an leanbhín beag seo ina coladh taobh le leaba mo mháthair ach ar ndóigh mar bhuchail óg níor thuigeamar cé chomh lag is a bhí sí. Sílim gur tógadh díreach chuig an oispidéal í ansin. Ní dóigh liom go bhfaca mo mháthair í as sin amach ach go bhfios dom bhí sé de nós ag m'athair dul go rialta chuig an oispidéal. San insint seo sa chlann tugadh sacraimint comhneartaithe ón Sagart Paróiste agus í ann. Is cuimhin liom an tráthnóna nuair a tháining m'athair abhaile ag rá go raibh sí tár éis bháis. Dúradh linn i gcónaí gur tugadh an aire dí i rith a saol.

Le déanaí fógraíodh leathnú mór ar shuíomh gréasáin ginealais ag an Roinn Chultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta agus ansin tá taifead le fáil (saor in aisce) ar bhreitheanna (1864-1918), póstaí (1845-1943) agus básanna (1864-1968) le breis is céad caoga bliain (agus i gcásanna áirithe níos faide siar). Mar sin rinne mé iaracht taifid mo dheirfiúr, Mairín, a fháil. Bhí fhios agam gur ar an 12 Deireadh Fomhair a fuair sí bás mar is cuimhin liom nuair a deineadh naomh d'Oilibhéar Pluincéad Beannaithe is ar an lá sin a thárla sé (12 DDF 1975 ag Pól VI atá ina naomh é féin ó shin) agus gur thug sé sin sásamh do mo mháthair.

Bhí sé éasca an taifead a aimsiú agus chonaic muid don gcéad uair rud éigin dubh agus bán fuithí. Is dócha go bhfuil ansin tuairisc liachta uirthí nó cúis a báis. Thug sé beagáinín faoiseamh dom, agus do mo dheartháireacha mo dheirfiúr atá fós linn.

Níl fhios againn cá bhfuil sí curtha, sílim gur in uaig éigin taobh leis an teach ar an gCarraig Dhuibh ach níl fhios agam. Tá mé le scríobh chuig Siúracha na Carthanachta chun a fháil amach.

Quare nó aisteach?

Bhí mé ag scríobh píosa cúpla lá ó shin ar Litríocht na hÉireann (Béarla). Mar chuid den taighde bhí mé ag breathnú ar stampaí na hÉireann ag comóradh scríobhnóirí na hÉireann. Ar ndóigh tá nios mó béim ar údair i mBéarla ach tá roinnt ag comóradh scríobhnóirí i nGaeilge. Uaireanta bhíonn troid ann le aitheantas a fháil ón bPost - mar shampla cheann Mhairtín Uí Chadhain. Ní dóigh liom go ndearnadh siad comóradh ar file Ghaelach ar bith ach tá Yeats i ngach áit!

Bíodh sin mar atá fuair mé amach rud éigin a bhí an aisteach dár liom.

Bhí comóradh ar 50 blian ó bhás Breandáin Uí Bheacháin sa bhliain 2014. Bhí searmanas ann le fógraíocht a dheanamh ar dhéaradh an stampa agus tháinig a iníon agus a garpháistí as Sasana don comóradh.

Chomh maith leis sin cuireadh preas ráiteas (Béarla) amach le pictiúir den stampa.

Má thugann tú faoi deara tá ainm an údair ar an stampa an soiléir "Breandán Ó Beacháin - 1923-1964."

Ach faoin am a fhoilsithe (20 Márta 2014) tháinig athrú ar an dearadh agus bhí leagan i mBéarla dá ainm scríofa air.

Meas tú cén fáth?

As leabhair na stampaí sa bhliain 2014 (Foilseacháin An Post - Nollaig 2014).

Preas Ráiteas 20 Márta 2014

Cathair ann féin?

"Ón fharraige, maidin samhradh, is aoibhiúla é - suaiceanna a chuid teampall ag éirí go huaibhreach ós cionn an bhaile, sléibhte Bhaile Átha Cliath faoina gculath ghlas ar a gcúl, Cnoc Dheilginse ó dheas agus an cathair faoi cheobhrán bánghorm ó thuaidh.."

Rugadh i dteach ós comhair an Piara Thiar i nDún Laoghaire mé. Is dócha gur ar sin a bhíos ag smaoineamh nuair a cheannaig mé an leabhair seo* mar bhall den gClub Leabhar i mí Aibreán 1977! Bhí sé ina luí i measc leabhair eile sa teach ó shin ina aoinair gan léamh. Ar ndóigh tá cáil ar Dhún Laoghaire in Éirinn mar is ón bpiara ansin a d'imigh na sluaite ag caoineadh ar an mbád bán thoir go Sasana agus níos faoide i gcéin.

Thóg mé suas é le déanaí agus thosaigh mé á léamh. Leabhair an spéisiúil atá ann go mór mór don té a bhfuil eolas agus aithne aige ar an mbaile agus an cheantair máguaird. Agus mé á léamh thuig mé cé fáth ainmneacha ar shráideanna agus ardáin na h-áite, a lethéid mar Crofton, De Vesci, Crostwaite, Verschoyle, Longford agus Clarinda agus ar ndóigh George féin.

Dún Laoghaire a bhí ar an áit go tús an naoiú aois deag. Baile mara iascaireachta nach gcuirfeá mórán suntas ann. Ach thárla aistriú ar an mbaile nuair a tógadh cuan nó calafort mór amach ón mbaile. Socraíodh ar an áit mar calafort don bád phoist ó Chaergybi na Breataine Bige agus is uaidh sin i thosaigh an boradh ar an áit. Is ansin a bhí an Rí, Seoirse IV, an Leasrí a bhí, le teacht i dtír ar chuairt ar Éirinn 1821 - an céad Rí Shasanach a tháinig i dtír ar chuairt síochánta. Seo an Rí, "the fourth of fools and oppressors called George" mar a thug an file Byron air a thug a chead ainm na h-áite a athrú go Kingstown nuair a d'iarr Coimisiéirí air. "Nár chaith rí ní ba shuaraí ná é an choróin i Sasana ná i dtír ar bith eile" a dúirt Petrie ina thaobh.

Tá cúntas ar an obair mhóir ar thógáil an calafort céanna. Cúrsaí airgid, na fadhbanna agus na hargóintí. I ndairíre chuir cur agus ag cúiteamh ar feadh suas le daichead bliain, oibreacha móra an lae inniú mar Oispidéal na Leanaí nó an Choras Bhanda Leathan.

Tógadh na carraig go léir ón gcoiréal i Cnoc Dheilginis, áit ina raibh mis agus mo cháirde ag spraoí níos deanaí agus áit ina mbíonn dreapadóirí ag cleachtadh a gcéird sula dtéann sid go dtí na Himiléithe nó Alpa na hEilibhéise.

Tá cur síos ar na traigóidí a thárla go mór mór stoirm mór dosháraithe 1861 agus na hiarrachtaí a rinne an Captaen John McNeill Boyd. Is cuimhin liom ag cuir ceisteanna faoin bhfear seo mar tá leach ina onóir ar an bpiara thoir i nDún Laoghaire. Tá sceal an fhir chróga seo inste sa leabhar seo.

Tháining an bhorradh ar an gcalafort i rith na 20 aoise agus bhí bád farantóireachta an le fada. Ach ar dtús na fichiú aoise déag tháinig meath ar sin agus anois is beag obair ar bhonn tráchtála nó fiú iascaireachta a thárlaíonn ann. Is áit do bháid pléisiúir don chuid is mó atá ann anois. Ar ndóigh is ionad siúlóide cáiliúil é an Piara Thoir úd. Do thug James Joyce, "a disappointed bridge" air!

Calafort Dhún Laoghaire ón Aer (wikipedia)
An Piara Thoir ag a bun.

Tá cur síos ar bhochtanas na "gnáth daoine" san baile le "upwards of one hundred courts and lanes in a most abominable state of filth and neglect..." Ag an am sin - i lár réimis Victoria, Banríon & Impire - bhí fás ar an mbaile agus daoine mór le rá ó gCaisleán ag dul amach ansin ar an dtraen nua go dtína dtithe breá ar ardáin agus cearnóga nua Clarinda, Crostwaite agus eile - (Chosnaigh sé thart ar £80,000 céad "first class houses" a thógaíl i gKingstown - "beautifying this charming place"). Bhí daoine ag brú ar na gCoimisinéirí rud éigin a dhéanamh do na boich sna "slumaí." Bhi baol an chalair ann agus thárla ráig sna triocaidí, na daicheadaí agus bhí ceann ann i 1861 chomh maith. Thosaigh ar obair mór (ní hamháin i nDún Laoghaire ach i mBaile Átha Cliath agus i gcathreacha eile) ar scéimeanna séarachas. Tá muid fós ag baint úsáid as na córais sin a togadh 150 blian ó shin.

Ar ndóigh tá athrú ar ainm an bhaile anois ann agus is Dún Laoghaire atá air ón 6U lá Iúl 1920 nuair a ritheadh rún "that this Kingstown Urban District Council do hereby change their name and style and the name of their district to the Dún Laoghaire Urban District Council and the Dún Laoghaire District respectively."

I rith an ama seo deireann an údar, "is ag fás i gcónaí atá Baile Átha Cliath, ag slugadh ina gceann agus ina gceann na bailte agus na sráidbhailte a bhíodh ina slabhra mórthimpeall air leis na cianta." Faraoir is baolach go bhfuil sin fós ar siúl - nós cathrach is dócha! Bhí baol ann go mbeadh sé curtha leis an gcathair agus bhí an chaint ar sin sna feichéidí agus fiú níos deanaí.

Sa bhliain 1930 cuireadh deireadh leis an seancomhairle agus chuaigh comhairle eile ina áit - Bardás Dhún Laoghairle, comhairle a riarfadh a cheantair le Charraig Dhuibh, Deilginis, Cill Iníon Léinín agus an Baile Breac. Is cuimhin DLC a bheith scríofa ar fógraí. Glaogh Seán Lemass, "this second city" ar Dhún Laoghaire ag an am.

Scríobhadh an leabhar seo i lár na seachtóidí agus tá athrú eile ar rialtas áitiúil ann. Is Comhairle Chondae Dún Laoghaire & Ráth an Dún (DLR) atá air anois agus tá Cabán tSíle, Gleann Chuileann, Dundroma curtha leis.

Tá an taighde déanta ag an údar anseo, nótaí ag a chúl agus tá sé éasca le leamh. Agus tá neart foghlamtha agam faoi áit mo bhreithe nach raibh ar eolas agam roime seo.

Dún Laoghaire inniú!
Agus mé á scríobh seo d'fhoilsigh an Irish Times, "Dún Laoghaire’s continuing failure to reinvent itself," (Béarla)  alt ó Jennifer O'Connell faoin meath ar Dhún Laoghaire ó na hochtóidí agus go mór mór ó aistraigh Stena and seirbhís stairiúl ó Caergybi go dtí Bhaile Átha Cliath sa bhliain 2014. Agus alt eile ón gcolúnaí uileláithreach David McWilliams, "Dún Laoghaire typifies Ireland’s poor use of land!"(Béarla). I lár na hochtú aoise déag bhi trácht ar an "most abominable state of filth and neglect." I mbliana tá trácht ar "the stae of the town, with its relentless decline and empty retail units, is a travesty."

Deirtear go bhfuil feabhas ag teacht ar an tír, tá an daonra ag méadú. Mar a deireann McWilliams an féidir le Dún Laoghaire, an céad bruach bhaile in Éirinn, bheith ina cheannródaí don gcuid eile den tír?

* Ó Kingstown go Dún Laoghaire, Dónal Ó Suileabhán, FNT 1976

---

• Calafort Chill Rónáin (6 Márta 2013)