30.12.19

Fógairt Poblachta!

Ar an 21U lá Nollag 2019 roinn an tUachtarán giolch ag comóradh acht tabhachtach i stair na tíre - Phoblacht na hÉireann. Is cosuil gur shínigh an dara Uachtarán, Seán T Ó Ceallaigh an bille ar an lá sin agus chuaigh sí i bhfeidhm i mí Aibreáin 1949.
Sílim gur fhogair an Taoiseach ag an am, John A Costello (FG) i gCanada níos luaithe sa bhliain 1948. Deirtear gur maslaíodh é agus toscaireacht na hÉireann ag cruinniú den gComhlathas Briotanach agus de réir dirbheathainéis an Dr. Noel Browne (Aire Sláinte ag an am) bhí an fhearg ar Chostelloe.  (Ar ndóigh fógraíodh an Phoblacht ar chéimeanna Ardoifig an Phoist ar Luain Chasca 1916 ach idir an dá linn bhí an Conradh 1921 agus Saorstat Éireann!)

Ar ndóigh i ndairíre ba Phoblacht í Éire ó 1937 nuair a ritheadh Bhunreacht na hÉireann ach níor tugadh Phoblacht ar an tír inti. Agus i ndlí na Breataine bé Rí Shasana ina rí ar na tíortha sa Chomhlathas. Bhí fadhb ann áfach mar nuair a thréig an Rí Eadhbhard VIII Coróin na Breatine ritheadh bille i ngach ceann de na tíortha sa Chomhlathas ag admháil go raibh sé éirithe as agua ag aithint an Rí nua Seoirse VI - ach amháin Éire. Mar sin i ndlí Westminister bé Eadbhard a bhí ina Rí ar Éirinn fós. Ar ndóigh bhí Bunracht nua againn in Éirinn a dúirt go raibh "ceart doshannta, dochloíte, ceannasach chun cibé cineál rialtais is rogha leo féin a bhunú, chun a gcaidreamh le náisiúin eile a chinneadh, agus chun a saol polaitíochta is geilleagair is saíochta a chur ar aghaidh de réir dhúchais is gnás a sinsear."

"Éire is ainm don stát nó, sa sacs-Bhéarla, Ireland.
Is stát ceannasach, neamhspleách, daonlathach Éire." (Altanna 4 & 5) agus

Cé nách lúann an Bhunracht gur Phoblacht í Éire ba léir gur phoblacht a bhí inti. (Glaodh "Dictionary Republic" go searbhasach uirthi! cf RIA 18/4/2019 {Béarla}) Ach níor luadh é agus mar sin de réir dlí nó dearcadh dlitheach Westminster ba chuid den gcomhlathas muid.

Nuair a ritheadh an bille seo (Bille Phoblacht na hÉireann) bhí Rialtas Westminster é sin a aithint go foirmiúil. Ritheadh an "Ireland Act 1949" a thug "Republic of Ireland" seachas Eire (sic) ar an tír.

Foilsíodh trí stampa a thug "Poblacht na hÉireann - Republic of Ireland!" B'iad na cead stampaí a raibh Béarla ortha ó bunaíodh an stáit. Ceann ag comóradh an Acht féin, ceann eile ag comóradh an file James Clarence Mangan agus an triú ceann (Gaeilge Amháin) ag comóradh an Bliain Naofa (1950). Nuair a tháinig rialtas nua i réim sa bhliain 1951 filleadh ar "Éire" ar stampaí na tíre.

Go minic nuair a scríodh ainm na tíre sa chló Rómánach áfach, fágadh an síne fada ar lár. Deineadh gearán leis an Roinn Phoist agus Telegrafa agus ó 1979 tá sé litrithe i gceart den cuid is mó. Agus ó ritheadh Acht Teanga 2003 is gnáth ceannscríbhiní (nó fothscríbhiní) ar stampaí na hÉireann a bheith go dá theangach.



• Altanna eile faoi Stampaí ar An gCodú!
• Litir i faoin Gaeilge ar Stampaí "Díspeagadh An Post!" (15/5/2003)

15.11.19

Mol ó dheas á oscailt!

Cuirfidh an chéad cheann de thrí mhol digiteach gteic atá le forbairt i nGaeltacht Chorcaí borradh eile le cúrsaí gnó agus nuálaíochta i Múscraí. (This story in English)
Pic: @valphoto

Osclaíodh an mol digiteach agus nuálaíochta, gteic@Béal Átha an Ghaorthaidh go hoifigiúil inniu i gcroílár Ghaeltacht Chorcaí. Is é an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara, Michael Creed, TD, in éindí le Príomh Aoire an Rialtais agus an tAire Stáit don Ghaeilge, don Ghaeltacht agus na hOileáin, Seán Kyne, TD, a dhéanfaidh an mol digiteach is úire i gContae Chorcaí a oscailt go hoifigiúil.

Tá gteic@Béal Átha an Ghaorthaigh curtha i gcrích mar chuid de líonra de 31 mol nuálaíochta & digiteach, le ceangal ardluais leathanbhanda, atá á bhforbairt ag Údarás na Gaeltachta i gceantracha ar fud na Gaeltachta. Is mol nuálaíochta agus digiteach den chineál is nua-aimseartha é, lonnaithe ar Pháirc Ghnó an Údaráis i mBéal Átha an Ghaorthaidh i nGaeltacht Chorcaí, áit ina mbeidh cultúr uathúil na Gaeltachta ag cur cruthaitheacht agus nuálaíocht chun cinn.

Cuirfidh 22 deasc shealaíochta/spásanna oibre comhroinnte, áiseanna cruinnithe agus fís chomhdhála agus leathana bhanda ardluais i láthair oibre oscailte agus cruthaitheach deiseanna den scoth ar fáil do fhiontraithe, lucht nuálaíochta, cian oibrithe agus forbróirí coincheapa i dtimpeallacht shuaimhneach an bhaile ársa seo in iarthar Chorcaigh.

Tabharfaidh an fhorbairt seo deis do phobal na Gaeltachta, sa bhaile agus i gcéin, filleadh ar a gceantar dúchais nó cónaí ann trí dheiseanna cianoibre a chur ar fáil ag deasca sealaíochta nó spásanna oibre comhroinnte. Dá réir sin, tabharfar tacaíocht, misneach agus cabhair do na pobail uathúla teanga seo, agus cabhrófar leo aghaidh a thabhairt ar dhúsláin bhánú na tuaithe.

Tá buntáistí eile ag baint le ballraíocht gteic seachas an deis cothromaíocht oibre is saoil a fheabhsú! Mar gheall ar shocrú cómhalartach le hIonad Fiontraíochta Guinness (GEC) i mBaile Átha Cliath, féadfaidh baill den GEC leas a bhaint as áiseanna gteic áit ar bith ar fud an líonra agus féadfaidh baill de phobal digiteach gteic leas a bhaint as na háiseanna in GEC i mBaile Átha Cliath saor ó tháille.

Gné ar leith a bhaineann le Gréasán Digiteach na Gaeltachta ná go bhfuil sé dhá fhorbairt as lámh a chéile leis na pobail áitiúla i gcuid mhaith de na ceantair tuaithe seo. Is iad Comharchumann Forbartha Mhúscraí a bheidh i mbun feidhmithe agus bainistíochta ar gteic@Béal Átha an Ghaorthaidh thar cheann Údarás na Gaeltachta. Tá seachtar daoine ag obair ón mol faoi láthair – leath acu féin fhostaithe agus an leath eile i mbun cian oibriú. Is léir go mbeidh tréimhse na Nollag cruógach sa gteic agus daoine áitiúla ag tapú an deis fad a chur lena gcuid saoire Nollag trí leas a bhaint as áiseanna gteic@Béal Átha an Ghaorthaidh.

Tá an t-éiceachóras digiteach seo ag fás agus ag cur deiseanna den scoth ar fáil do chomhlachtaí nua teicneolaíochta iad féin a bhunú nó a lonnú sna ceantair tuaithe ina bhfuil an Ghaeltacht, agus deis dá bhfostaithe leas a bhaint as an gcothromaíocht iontach oibre is saoil atá ar fáil sna ceantair áille seo.

Beidh gteic@Béal Átha an Ghaorthaidh ar cheann de thrí mhol digiteach gteic a fhorbróidh Údarás na Gaeltachta i nGaeltacht Chorcaí. Táthar ag súil go mbeidh na hoibreacha tógála curtha i gcrích sna seachtainí seo romhainn ar mhol gteic ar Oileán Chléire. Le tacaíocht ón gCiste um Athghiniúint agus Forbartha Tuaithe tá máistirphlean á réiteach do Champas Choláiste Íosagáin i mBaile Bhuirne a mbeidh mol nuálaíocht agus digiteach gteic mar chuid lárnach den togra freisin.

23.10.19

An ceart ag Sammy Wilson?

Tá mé faoi dhraíocht ag Teilifís Parlaiminte sna laethanta seo - Parlaiminte Westminster. Níl Parlaimint Eorpach nó ár nDáil féin leath chomh drámata leis.

Ní minic a aontaím le hAontachtaí ó thuaidh i gcúrsaí polataíochta ach thárla sé aréir.  Bhí mé ag breathnú ar Sammy Wilson ar an teilifís agus é ag deanam a chuid pointí i dtaobh an "Mhargadh Bhreatimeachta" nua. Ba léir go raibh sé feargach. Agus dár liomsa tá ciall leis na poinntí a bhí á dhéanamh aige.

Bhí sé soiléir dom go raibh tuiscint aige (ar deireadh?) nach féidir le hÉireannach brath ar aon Rialtas i Westminster. Dúirt Emma Little Pengelly nár thárla brath chomh mór sin ó Acht an Aontais (1800). Ar ndóigh b'fhéidir nach raibh ansin ach áibhéil ach taispeán sé méid na feirige atá ar bhaill a páirtí. Bhí trua agam dóibh.

Is léir dom go bhfuil cás aige gur ceart iniúcadh go cúramach. Bhí sé ullamh agus bhí na doiciméid aige - Comhaontú Aoine an Chéasta (Béarla) agus téacs an Bhille Aistarraingthe ina lámh aige. Luann sé an córas atá an shoiléir sa Chomhaontú ar chonas a deintear vótáil. Is léir leis go bhfuil eisceacht déanta sa Bhille ach níl sé soiléir an bhfuil eisceacht mar seo ceadaithe sa Chomhaontú. Is fiú an píosa sa phrótacal féin  a léamh (Alt 16.5) agus comparáid a dhéanamh le hAlt 5 i Strand 1 den gComhaontú.

Tá cúis eile feirige ag an DUP ar ndóigh. An teorainn idir Tuaisceart Éireann agus An Bhreatain Mhóir. Dúradh leo ó 2016 ar aghaidh nach gcuirfear a leithéid de bac idir trachtáil idir an dá chríocha ag an dá Phríomh Aire May & Johnson agus iad ag maoímh go rabhadar chun aontacht an Precious Union (Aontacht Muirneach?) a chosaint i gcónaí. Is léir don DUP (agus domsa) gur sampla eile de "Perfidious Albion" atá ansin.

Níor cabhraigh méin an Phríomh Aire agus a pháirtí ar ndóigh agus is deachair easaontú leis an rud a dúirt Edward Carson fadó - "What a fool I was! I was only a puppet, and so was Ulster, and so was Ireland, in the political game that was to get the Conservative Party into Power."

Nach raibh sé i gcónaí mar sin?

14.10.19

Solas cineálta!

Bhí giolch ag Leo Varadker ar chanónú an Cairdinéal John Henry Newman aréir.

Chuir sé isteach go mór orm cuid de na tráchtanna mar fhreagraí air a bheith chomh nimneach mí-thocaireach san. Nach bhfuil spás ann in Éireann a thuile d'éinne a chreideann in Eaglais na gCaitliceach?

Naomh John Henry Newman
Cinnte bhí rudaí - agus tá - rudaí uafásach a dhéanamh san Eaglais ach mar a deireann  Pól "Go deimhin ní thuigim mo chuid iompair féin, mar ní hé an ní is áil liom a dhéanaim, ach an ní is fuath liom, is é a bhíonn ar siúl agam." 

Tá traidisiúin fós sa tír seo atá bunaithe ar chreidimh i gCríost. Nár léiríodh cuid den aigne nó meon, fiú drochdhearcadh, ag "an bhunaíocht" idir lucht ard-oideachais agus riaracháin an cinneadh gan ionadaithe a chuir  chuig an searmanais sa Róimh. Cinnte ba shearmanais reiligiúnach a bhí ann ach ag comóradh fear mór i gcúrsaí oideachais sa tír seo chomh maith. Ba chead uachtarán ar ollscoil nua in Éireann é - an céad ollscoil a bunaíodh ó 1592.

Ar ndóigh nuair a tógadh raic faoi chuir Coláiste Ollscoil Bhleath Cliath ionadaí agus cuireadh Aire Oideachas go dtí an Róimh ar deireadh. Ach mar a deireann Alan Titley sa Times inniú, "Dhá chúis a bhí leis an doicheall bunaidh. Bhain ceann amháin díobh lena chuid Chaitliceachais, agus an ceann eile lena chuid tuairimí oideachais. Ar a laghad, léirigh siad go rabhadar in-náirithe."

Ag caint ar Newman féin agus an trí bhliain a caith sé i mBaile Átha Cliath is fíor nár cuireadh fáilte roimhe ag gach éinne, fiú na heaspaig féin. Ar ndóigh bhí lucht caol-aigeantach udaráis na hEaglaise imníoch faoin a thuairimí faoin oideachas a bheith oscailte agus ag spreag agus ag gríosaigh iad siúd a bhí ag freastail. Nár léirigh na nEaspag i lár an naoiú aois deag agus "bunaíocht" an lae inniú an dearcadh caol céanna? Ar bhealach d'fhéadfá a rá gur dibríodh as an tír é! Plus ça change, plus c'est la même chose!

Nár dhírigh an tUachtarán Ó hUiginn le deanaí ar an bhfadhb ceanann céanna nuair a dúirt sé le déanaí (i mBéarla) go nglacann an chuid daoine "a narrow and utilitarian view of ... an education – that we exist to be made useful – which leads to a great loss of the capacity to critically evaluate, question and challenge." Nach macalla é seo ar dhearcadh an naoimh aitheanta nua?

Meas tú an bhfuil an ceacht sin foghlamtha ag lucht ollscoile nó an gá don bpobal iad a náiriú i gcónaí!
Giolch an Taoisigh Leo Varadkar aréir!

6.10.19

An tAthair Colm ag guibhe...!

Fuair an tAth Colm Ó Ceannabháin bás i rith na seachtaine. Canónach de chuid Ard Deoise Thuam a bhí ann ach ar ndóigh ní dócha gur smaoinigh éinne air ach mar An tAthair Choilm nó uaireanta "Father Canavan."

An tAth. Colm ar Lá Cholm Cille 2005
Bhi a choirp ós comhair na hAltóra i Séipéil na Tulaí ar maidin agus an Aifreann á céiliúradh san áit deireannach ina raibh sé ag freastal go dtí gur chuaigh sé siar go teach altranais Charna. Bhí a gcuimhne ag chuile duine a bhí i láthair is dócha.

Rugadh i gCois Fharraige é sa bhliain 1928. Bhí sé ina shagart i gColáiste Iarlaithe, Tuaim, Cill Chiaráin agus An Tulach, ina shagart Paróiste i gCrois Bhaoithín, Maigh Eo agus An Cheathrú Rua. Is sa Tulach a chuir muide aithne air. Chuir sé fáilte croíúl romhainn nuar a thangamar chuig an bparóiste seo. Bhíodh comhrá agam ar chursai an tsaoil leis ó am go chéile.

Is cuimhin liom go raibh me ag cruinniú de choiste thréadac a bhí againn ag an am sin agus bhí orm píosa a léamh agus bhí an focal "guí" ann. Bhí meangadh gáire ar a aghaidh nuair a bhí mé críochnaithe. "'Guibhe' a deireanns muide!" a dúirt sé.

Is ag guibhe atá mé ó shin!

I soiscéal an lae bhí píosa a cheap mé a bheith thar a bheith oiriúnach mar léiriú ar shaol an tsagairt lách seo. Tá na focail sa leagan a rinne se féin agus sagairt eile, An tAthair Micheál Ó Flannbhra ina measc, i nGaeilge na hAite - Gaeilge Chonamara.

"Níl ionainn ach searbhóntaí, níl déanta againn ach an méid a bhí orainn a dhéanamh!"

Ar dheis Dé go raibh anam chaoin uasal.



30.9.19

Traen go tús na fichiú aoise!


Bhí alt spéisiúl (Béarla) ag David McWilliams sa Irish Times le deanaí.  Bhí sé ag caint ar an buiséad agus ag rá cad a dheanfadh sé fhéin dá mba rud é go raibh sé fhéin i mbróga Phaschal Donohue. Bhí an chuid faoi cúrsaí taistil i mBaile Átha Cliath san alt dár liom agus gan mórán faoin gcuid eile den tír. Ní raibh mórán íonadh orm caithfidh mé a rá.

Ar an luain seo caite thugamar chuairt ar chathair Luimní. Bhaineamar úsáid as an dtraen ó Gaillimh. Osclaíodh an líne seo le seirbhísí teoranta sna h-ochtóidí agus cé go ndúradh ag lucht pleanála agus eile nach n-éiródh leis cuireadh leis an seirbhís sna nochaidí agus anois tá naoi dtraen gach lá ar an líne seo. Tá fós ag caint faoin líne a athoscailt ó thuaidh ach ar ndóigh tá Chonnacht i bhfad ó shamhlaíocht maorlathach lucht phleanála.

Ardán ós cionn Cannes - Lavery
Chuamar ar chuairt, a deirim, go Luimneach, príomh cathair Thuamumhain. (Ní maith liom a tearma pleanála gallda sin, "The Midwest", atá ag na maorlathaigh.) Bhí muid ag pleanáil dul ó dheas ó thús an tSamhraidh le féachaint ar thaispeántas "Lavery & Osborne" a bhí ann ó thús Mí Meitheamh in Iarsmalann Hunt (Béarla). Ní rabhamar san áit sin riamh roimhe agus ba chineál leathscéal dúinn dul ann leis an taispeantas úd a fheiscint!

B'fhiú go mór dul ann.

Ní mór thaispeántas a bhí ann ach pictiúirí a taispeán a ndearcadh ar an saol. Tá cáil i bhfad níos mó ar an ridire John Lavery (1856-1941) ar dtús mar phortráidí faiseanta i Londain é agus ansin mar phéintéir tabhachtach ó thaobh staire de, go mór mór stair na hÉireann. Is pictiúir stairiúla agus tabhachtach ní hamháin i stair na hÉireann (An Coileánach faoi ghradam) ach i stair breithiúnaí Shasana (Trial Ruairí Mhic Easmainn). Ach anseo bhí pictiúirí eile tabhachtach chomh maith. Ní ó thaobh staire de ach ó thaobh a shaol pearsanta féin agus é ag fás mar phéintéir, na cuairteanna a thug sé ar áiteanna iasachta agus an tionchair a bhí ar a chuid oibre. Pictiúir amháin a thaitn go mór linn na "Ardán ós cionn Cannes" a bhí lán d'atmaisféar agus teas na háite. Caileadh é i 1941 ag aois 85 bliain.

Buachaill lena mhadra - Osborne
Duine eile ar fad a bhí in Walter Osborne (1859-1903). Cé gur portráidí é chomh maith bhí a chuid pichtúir i ar dtús i bhfad níos pearsanta ach gan a bheith. Pictiúir amháin dá dheirfúir ag péintéireacht nó ceann eile de bhuachaill óg lena madra. Bhí pearsantach an difrúil aige ó Lavery. Diúltaigh sé ridireacht ón mBanríon Victoria sa bhliaon 1900 agus cailleadh é go h-óg (43) trí bhliain ina dhiadh san.

Tá an taispeántas thart inniú.

Nuair a bhí na pictiúirí go léir feicthe againn thugamar aghaidh ar an gcuid eile den Iarsmalann. Is i sean Teach an Chustaim na cathrach atá sé agus tá trí urlár sa foirgneamh. Bailiúchán chlann Hunt atá le feiscint ann. Bailiúchán eicléictiúil atá ann. Bhailigh John Hunt agus a bhean Gertrude na mílte rudaí suimiúil. Cuid acu an luachmhar agus cuid eile acu nach bhfuil luach ar bith ortha. Má bhí spéis acu sna h-earraí ba leor san agus chomh maith leis sin bhíodar á n-úsáid acu ina dteach gach lá nuair a bhíodar beo. D'fhagadar chuile rud don stáit nuair a cailleadh iad agus anois tá siad le feiceáil ag an bpobal. Bailiúcháin an suimiúil agus éagsúil atá ann gur fiú dul go Luimneach len é a fheiceáil.

Brú anseo le cúntas ar an taispeántas (i mBéarla)

23.9.19

Liric nó caoine?

Dúradh le déanaí ar chlár Prime Time ag raibh RTÉ ag breathnú ar Lyric FM a dhúnadh. "RTE is considering the future of Lyric FM!" a dúirt Richard Downes ar an gclár ar an 12ú lá Mean Fomhair.

Cinnte tá ganntanas airgid ag an "craoltóir náisiúnta" agus is cosúil go bhfuil siad ag lorg €55m ón Rialtas. I ndairíre scríobh an Stiurthóir, Dee Forbes, dá foireann go bhfuil cursaí chomh dona san nach féider leo an gnó a reachtáil mar atá sé eagraithe a thuilleadh. Tá siad ag díol tailte atá acu i nDomhnach Broc le airgead a fháil. Táid, is cosúil, leis an stáisiún i gCorcaigh a dhúnadh chomh maith - cinneadh ait eile.

Mar duine nach bhfuil mórán eolais ar chúrsaí chraolacháin sílim go mbeadh sé beagáinín aisteach nó fiú amaideach Liric FM a stopadh. Ní a leithéid de sheirbhís á sholáthar ag aon stáisiún eile sa tír - thuaidh nó theas.

Níl aon tuairisc go bhfuil siad ag breathnú ar an tuilleamh uafásach ard atá á íoch ag na "Réalta," - ní gá iad a ainmnú! Is cosúil nach bhfuil srian ar bith leis an méid gur féidir leo a éileamh! I gcás cuid acu ní fostaithe RTÉ iad, mar dhaoine aonair iad ach mar comhluchtaí. Iochtar níos mó ná an Taoiseach féin fiú deirtear. Mar a deirim ní h-aon sainneolaí mé sna cúrsaí seo.

Ní luaitear aon stáisiún eile seachas Lyric i Luimneach agus an láithreacht i gCorcaí - dhá aonad atá taobh amuigh den Ard Cathair. Tá stáisiún amháin ar a laghad nach bhfuil uathúil. Tá 2FM loinnaithe sa Ard Cathair agus tá an cineál seirbhís atá á sholáthair ag an stáisiún seo á sholáthair, agus á sholáthair go maith ag leath dosaen stáisiún eile.

Cén fáth atá 2FM ann? Bhfuil fealsúnacht ar bith taobh thiar de. An cabhraíonn sé le Aisling na hEagraíochta a chuir chun chinn?
"A bheith ina chrann seasta ag cultúr na hÉireann trí spéis an lucht féachana agus éisteachta a shásamh le hábhar atá iontaofa, spéisiúil agus dúshlánach; iléagsúlacht dhomhain na tíre a cheiliúradh; agus cumas mhuintir na hÉireann a chothú." (Tuairisc RTÉ - 2018)
Conas a chuireann 2FM "le saol na hÉireann le hábhar atá ina lón smaointeoireachta, foghlama agus siamsaíochta?" (ibid)

D'fhéadfa an cheist céanna a chuir faoi chuile rannóg in RTÉ ar ndóigh. Ach faoi 2FM dá mba rud é go gcuireadh deireadh leis an laghdódh lón smaointeoireachta & foghlama muintir na hÉireann dá uireasa? An laghfaí an crann seasta ag cultúr na hÉireann atá luaite in Aisling na heagraíochta. Céard faoi Raidío 1 féin?*

Cén slat tomhas a úsáideann bainistíocht na heagraíochta is iad ag plé na nithe seo? Airgead amháin nó rud éigin eile? Agus cén tionchar atá ag easpa gníomhaíocht an Rialtas ar riachtanaisí craolacháin agus cultúr na tíre?

* Bhí cineál íontas orm nár dúradh aon rud i gcoinne Raidío na Gaeltachta i rith na seachtaine, ach,  mar a dúirt Máirín Ní Gadhra i ngiolch inné - "An cath in aghaidh @rternag tosaithe," ag déanamh tagairt d'alt Willie O'Reilly san Sunday Business Post. Agus is dócha go bhfuil an ceart aici.



16.9.19

Ag lorg Maureen....


Spreag alt sa nuachtán le deanaí dhom eolas a lorg faoi bhás mo dheirfiúr sa bhliain 1952.

Labhair mé faoin ndeirfiúr céanna cheanna i bpíosa, "Edward - m'uncail agus Máirín - mo dheirfiúr," anseo in 2016.

"Rugadh deirfiúr dúinn féin i mí Iúl 1952. Máirín Olivia a tugadh uirthí mar rugadh ar fhéile Oilibhéir Beannaithe ag an am í. Ní raibh seans ar bith aici saol iomlán a caitheamh agus bhi a fhios san ag mo thuismitheoirí sular rugadh í. Ach is cuimhin linn sa chlann uirthí i gcónaí cé nach raibh sí linn ach dhá seachtain déag. Ní raibh seans dá laghad go mairfeadh sí. Fiú ina sean-aois bhíodh cuimhne air mo mháthair ar an naíon óg, ar Mháirín."

San alt sa nuachtán úd, "The unknown adoption home in Blackrock, Dublin,"(Béarla)  bhi Caelainn Hogan ag caint faoi áit ar an gCarraig Dhuibh, Cnoc an Teampaill. Dúradh linn sa chlann gur anseo a fuair sí bás ag aois trí mhí. Dúradh linn leis gur thré bean rialta i Siúracha na Carthanachta, a bhí ar scoil le mo mháthair, a tógadh isteach ansin í.

Oilibhéar Pluincéad Naofa
(Ard Macha)
Is cuimhin liom fhéin an lá a rugadh í agus gur choniceamar an leanbhín beag seo ina coladh taobh le leaba mo mháthair ach ar ndóigh mar bhuchail óg níor thuigeamar cé chomh lag is a bhí sí. Sílim gur tógadh díreach chuig an oispidéal í ansin. Ní dóigh liom go bhfaca mo mháthair í as sin amach ach go bhfios dom bhí sé de nós ag m'athair dul go rialta chuig an oispidéal. San insint seo sa chlann tugadh sacraimint comhneartaithe ón Sagart Paróiste agus í ann. Is cuimhin liom an tráthnóna nuair a tháining m'athair abhaile ag rá go raibh sí tár éis bháis. Dúradh linn i gcónaí gur tugadh an aire dí i rith a saol.

Le déanaí fógraíodh leathnú mór ar shuíomh gréasáin ginealais ag an Roinn Chultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta agus ansin tá taifead le fáil (saor in aisce) ar bhreitheanna (1864-1918), póstaí (1845-1943) agus básanna (1864-1968) le breis is céad caoga bliain (agus i gcásanna áirithe níos faide siar). Mar sin rinne mé iaracht taifid mo dheirfiúr, Mairín, a fháil. Bhí fhios agam gur ar an 12 Deireadh Fomhair a fuair sí bás mar is cuimhin liom nuair a deineadh naomh d'Oilibhéar Pluincéad Beannaithe is ar an lá sin a thárla sé (12 DDF 1975 ag Pól VI atá ina naomh é féin ó shin) agus gur thug sé sin sásamh do mo mháthair.


Bhí sé éasca an taifead a aimsiú agus chonaic muid don gcéad uair rud éigin dubh agus bán fuithí. Is dócha go bhfuil ansin tuairisc liachta uirthí nó cúis a báis. Thug sé beagáinín faoiseamh dom, agus do mo dheartháireacha mo dheirfiúr atá fós linn.

Níl fhios againn cá bhfuil sí curtha, sílim gur in uaig éigin taobh leis an teach ar an gCarraig Dhuibh ach níl fhios agam. Tá mé le scríobh chuig Siúracha na Carthanachta chun a fháil amach.

9.9.19

Quare nó aisteach?

Bhí mé ag scríobh píosa cúpla lá ó shin ar Litríocht na hÉireann (Béarla). Mar chuid den taighde bhí mé ag breathnú ar stampaí na hÉireann ag comóradh scríobhnóirí na hÉireann. Ar ndóigh tá nios mó béim ar údair i mBéarla ach tá roinnt ag comóradh scríobhnóirí i nGaeilge. Uaireanta bhíonn troid ann le aitheantas a fháil ón bPost - mar shampla cheann Mhairtín Uí Chadhain. Ní dóigh liom go ndearnadh siad comóradh ar file Ghaelach ar bith ach tá Yeats i ngach áit!

Bíodh sin mar atá fuair mé amach rud éigin a bhí an aisteach dár liom.


Bhí comóradh ar 50 blian ó bhás Breandáin Uí Bheacháin sa bhliain 2014. Bhí searmanas ann le fógraíocht a dheanamh ar dhéaradh an stampa agus tháinig a iníon agus a garpháistí as Sasana don comóradh.

Chomh maith leis sin cuireadh preas ráiteas (Béarla) amach le pictiúir den stampa.

Má thugann tú faoi deara tá ainm an údair ar an stampa an soiléir "Breandán Ó Beacháin - 1923-1964."

Ach faoin am a fhoilsithe (20 Márta 2014) tháinig athrú ar an dearadh agus bhí leagan i mBéarla dá ainm scríofa air.

Meas tú cén fáth?
As leabhair na stampaí sa bhliain 2014 (Foilseacháin An Post - Nollaig 2014).

Preas Ráiteas 20 Márta 2014

2.9.19

Cathair ann féin?


"Ón fharraige, maidin samhradh, is aoibhiúla é - suaiceanna a chuid teampall ag éirí go huaibhreach ós cionn an bhaile, sléibhte Bhaile Átha Cliath faoina gculath ghlas ar a gcúl, Cnoc Dheilginse ó dheas agus an cathair faoi cheobhrán bánghorm ó thuaidh.."

Rugadh i dteach ós comhair an Piara Thiar i nDún Laoghaire mé. Is dócha gur ar sin a bhíos ag smaoineamh nuair a cheannaig mé an leabhair seo* mar bhall den gClub Leabhar i mí Aibreán 1977! Bhí sé ina luí i measc leabhair eile sa teach ó shin ina aoinair gan léamh. Ar ndóigh tá cáil ar Dhún Laoghaire in Éirinn mar is ón bpiara ansin a d'imigh na sluaite ag caoineadh ar an mbád bán thoir go Sasana agus níos faoide i gcéin.

Thóg mé suas é le déanaí agus thosaigh mé á léamh. Leabhair an spéisiúil atá ann go mór mór don té a bhfuil eolas agus aithne aige ar an mbaile agus an cheantair máguaird. Agus mé á léamh thuig mé cé fáth ainmneacha ar shráideanna agus ardáin na h-áite, a lethéid mar Crofton, De Vesci, Crostwaite, Verschoyle, Longford agus Clarinda agus ar ndóigh George féin.

Dún Laoghaire a bhí ar an áit go tús an naoiú aois deag. Baile mara iascaireachta nach gcuirfeá mórán suntas ann. Ach thárla aistriú ar an mbaile nuair a tógadh cuan nó calafort mór amach ón mbaile. Socraíodh ar an áit mar calafort don bád phoist ó Chaergybi na Breataine Bige agus is uaidh sin i thosaigh an boradh ar an áit. Is ansin a bhí an Rí, Seoirse IV, an Leasrí a bhí, le teacht i dtír ar chuairt ar Éirinn 1821 - an céad Rí Shasanach a tháinig i dtír ar chuairt síochánta. Seo an Rí, "the fourth of fools and oppressors called George" mar a thug an file Byron air a thug a chead ainm na h-áite a athrú go Kingstown nuair a d'iarr Coimisiéirí air. "Nár chaith rí ní ba shuaraí ná é an choróin i Sasana ná i dtír ar bith eile" a dúirt Petrie ina thaobh.

Tá cúntas ar an obair mhóir ar thógáil an calafort céanna. Cúrsaí airgid, na fadhbanna agus na hargóintí. I ndairíre chuir cur agus ag cúiteamh ar feadh suas le daichead bliain, oibreacha móra an lae inniú mar Oispidéal na Leanaí nó an Choras Bhanda Leathan.

Tógadh na carraig go léir ón gcoiréal i Cnoc Dheilginis, áit ina raibh mis agus mo cháirde ag spraoí níos deanaí agus áit ina mbíonn dreapadóirí ag cleachtadh a gcéird sula dtéann sid go dtí na Himiléithe nó Alpa na hEilibhéise.

Tá cur síos ar na traigóidí a thárla go mór mór stoirm mór dosháraithe 1861 agus na hiarrachtaí a rinne an Captaen John McNeill Boyd. Is cuimhin liom ag cuir ceisteanna faoin bhfear seo mar tá leach ina onóir ar an bpiara thoir i nDún Laoghaire. Tá sceal an fhir chróga seo inste sa leabhar seo.

Tháining an bhorradh ar an gcalafort i rith na 20 aoise agus bhí bád farantóireachta an le fada. Ach ar dtús na fichiú aoise déag tháinig meath ar sin agus anois is beag obair ar bhonn tráchtála nó fiú iascaireachta a thárlaíonn ann. Is áit do bháid pléisiúir don chuid is mó atá ann anois. Ar ndóigh is ionad siúlóide cáiliúil é an Piara Thoir úd. Do thug James Joyce, "a disappointed bridge" air!

Calafort Dhún Laoghaire ón Aer (wikipedia)
An Piara Thoir ag a bun.
Tá cur síos ar bhochtanas na "gnáth daoine" san baile le "upwards of one hundred courts and lanes in a most abominable state of filth and neglect..." Ag an am sin - i lár réimis Victoria, Banríon & Impire - bhí fás ar an mbaile agus daoine mór le rá ó gCaisleán ag dul amach ansin ar an dtraen nua go dtína dtithe breá ar ardáin agus cearnóga nua Clarinda, Crostwaite agus eile - (Chosnaigh sé thart ar £80,000 céad "first class houses" a thógaíl i gKingstown - "beautifying this charming place"). Bhí daoine ag brú ar na gCoimisinéirí rud éigin a dhéanamh do na boich sna "slumaí." Bhi baol an chalair ann agus thárla ráig sna triocaidí, na daicheadaí agus bhí ceann ann i 1861 chomh maith. Thosaigh ar obair mór (ní hamháin i nDún Laoghaire ach i mBaile Átha Cliath agus i gcathreacha eile) ar scéimeanna séarachas. Tá muid fós ag baint úsáid as na córais sin a togadh 150 blian ó shin.

Ar ndóigh tá athrú ar ainm an bhaile anois ann agus is Dún Laoghaire atá air ón 6U lá Iúl 1920 nuair a ritheadh rún "that this Kingstown Urban District Council do hereby change their name and style and the name of their district to the Dún Laoghaire Urban District Council and the Dún Laoghaire District respectively."

I rith an ama seo deireann an údar, "is ag fás i gcónaí atá Baile Átha Cliath, ag slugadh ina gceann agus ina gceann na bailte agus na sráidbhailte a bhíodh ina slabhra mórthimpeall air leis na cianta." Faraoir is baolach go bhfuil sin fós ar siúl - nós cathrach is dócha! Bhí baol ann go mbeadh sé curtha leis an gcathair agus bhí an chaint ar sin sna feichéidí agus fiú níos deanaí.

Sa bhliain 1930 cuireadh deireadh leis an seancomhairle agus chuaigh comhairle eile ina áit - Bardás Dhún Laoghairle, comhairle a riarfadh a cheantair le Charraig Dhuibh, Deilginis, Cill Iníon Léinín agus an Baile Breac. Is cuimhin DLC a bheith scríofa ar fógraí. Glaogh Seán Lemass, "this second city" ar Dhún Laoghaire ag an am.

Scríobhadh an leabhar seo i lár na seachtóidí agus tá athrú eile ar rialtas áitiúil ann. Is Comhairle Chondae Dún Laoghaire & Ráth an Dún (DLR) atá air anois agus tá Cabán tSíle, Gleann Chuileann, Dundroma curtha leis.

Tá an taighde déanta ag an údar anseo, nótaí ag a chúl agus tá sé éasca le leamh. Agus tá neart foghlamtha agam faoi áit mo bhreithe nach raibh ar eolas agam roime seo.

Dún Laoghaire inniú!
Agus mé á scríobh seo d'fhoilsigh an Irish Times, "Dún Laoghaire’s continuing failure to reinvent itself," (Béarla)  alt ó Jennifer O'Connell faoin meath ar Dhún Laoghaire ó na hochtóidí agus go mór mór ó aistraigh Stena and seirbhís stairiúl ó Caergybi go dtí Bhaile Átha Cliath sa bhliain 2014. Agus alt eile ón gcolúnaí uileláithreach David McWilliams, "Dún Laoghaire typifies Ireland’s poor use of land!"(Béarla). I lár na hochtú aoise déag bhi trácht ar an "most abominable state of filth and neglect." I mbliana tá trácht ar "the stae of the town, with its relentless decline and empty retail units, is a travesty."

Deirtear go bhfuil feabhas ag teacht ar an tír, tá an daonra ag méadú. Mar a deireann McWilliams an féidir le Dún Laoghaire, an céad bruach bhaile in Éirinn, bheith ina cheannródaí don gcuid eile den tír?

* Ó Kingstown go Dún Laoghaire, Dónal Ó Suileabhán, FNT 1976


Calafort Chill Rónáin (6 Márta 2013)

26.8.19

Brat na hÉireann, m'athair agus na hAuxies!

Bhí clár ar RTÉ 1 am lón ar an Sathrain faoi eachtra a thárla i rith cogadh na saoirse inar dúnmaraíodh bean óg in Oirthear na Gaillimhe. Bhí roinnt mhaith eolas faoi ach fós féin níl an scéal iomlán le fáil.

M'athair agus a dheirfiúr timpeall an ama sin!
Chuir sé ag smaoineamh dom ar scéalta a chualathas i mo chlann féin ag an am sin agus nach bhfuil mórán eolas agam faoi.

Bhí teach samhradh ag mo shean-mhuintir i Sean Chill Co Átha Cliath - ó thauidh ó Bhrí Chualainn. Tá fhios agam cá bhfuil an teach sin. Nuair a bhí mise óg deanadh Bairic na Ghardaí as an dteach céanna. Bhí cónaí acu i lár na cathrach (Cuinne Sr Prionsias & Sráid Thomáis) agus is cosúil go raibh nós acu dul amach go Sean Chill sa Samhradh.

Ar an lá áirithe seo bhí cineál fleadh nó céiliúradh de shaghas éigin agus bhí m'athair agus a dheirfiúr óg ann agus bhí brat beag na hÉireann acu. Tháinig lorraí lán de hAuxiliaries - rannán armtha de chuid an RIC bunaithe ag Winston Churchill i mí Iúl 1920 le "cabhair" do na póilíní. Ní h-ionann iad agus na Dúchrónaigh ach ní mór an difríocht eatartha i ndairíre.

An scéal a chualathas sa chlann ná gur stop siad a lorraí agus thógadar na páistí thár n-ais chuig an teach. Thastaigh siad na bratacha a thabhairt leo ach diúltaigh mo sheanmháthair dá n-iarratas. Agus ní raibh sí sásta eolas a thabhairt dóibh ar cad as a dtáinig na bratacha. D'imigh na saighdiúirí agus ní dhearnadar aon rud faoi.

Dérfainn go raibh m'thair timpeall 5 bliain d'aois agus a dheirfiúr thart ar dhá bhliain d'aois.

Níl aon eolas eile againn faoi!

• Seo scéal eile ón aimsir sin: Seanchas clainne agus Cogadh na gCarad.

14.8.19

"Tan" ar an gCéibh!

Bhí mé thíos ag Céibh Cheann an Bhóthar nó Céibh an Station inné nuair a thug me faoi dearadh go raibh péire shúl ag breathnú orm go fiosrach.
Cé thusa?
Éan a bhí ann, faoileán de short éigin.

Bhí faoileann bán ag snámh san uisce agus taobh leis bhí éan eile a bhí cosúil leis an ceann a bhí úm scrudú! Cheap mé go raibh sé aisteach go raibh dhá éan ag snámh le chéile mar sin agus iad chomh éagsúil ona chéile - ceann amháin bán le sciatháin liatha agus an ceann eile donn agus dorcha. Bhí eireaball dubh ortha leis.

Thár n-ais ag an teach dom thosaigh mé ag lorg eolas faoi chén chineál éin a bhí ionta. Bhí an ceann bán éasca go leor le deanamh amach. Faoileán scadán (Larus argentatus) a bhí ann. Ach céard faoin ceann fiosrach agus a ceann eile a bhí ag snámh leis an gceann bán?

Fuair mé amach gur faoileán scadán óg atá ionta. Is cosúil go dtógann sé roinnt blianta leis an dáth donn & dubh sin a chailliúnt ach diadh ar ndiaidh éiríonn siad níos gile go dtí go mbíonn siad fásta suas i gceart.

Is éan mór atá ann agus is minic a feictear ealtú ag ionaid dumpála ag lorg rud le n-ithe. Seo an dailtín a sciobann sceallóg amach as do lámh muna bhfuil tú cúramach. Is cosúil gur seo a thárla go Emma Ní Chearúil (@gingeripod) cupla lá ó sin i gcroí lár cathair Átha Cliath. N'fheadar an ceart "Tans" a thabhairt ortha - donn agus dubh is atá siad agus iad óg?

Ní nach íonadh tá conspóid ann in áiteanna toisc iad ag éirí ró-dhána ar fad agus polaiteoirí áirithe ag caint faoi iad a chiondíothú.

Cúntas ortha ar Birdwatch Ireland (Béarla)
Cúntas eile ortha ar shuíomh RSPB (An Bhreatain - Béarla)
Cúntas ar WIKIPEDIA an Bhéarla.

 Faoileán Scadán Fásta                                      (Pic le Kurt Kulac ar 2007-06-09)

11.8.19

Breathnaigh nó féach?

Bhíos ar aifrenn ar maidin! Is minic a théim ann agus go dtarlaíonn é gan mórán aird á thabhairt agam ar an míorúilt a thárlaíonn ag an mbórd ann faraoir. Agus is ró mhinic a léitear na ceachtanna, na sailm agus an soiscéal agus seanmóin athmhachnamhach as t-sagairt bhoicht agus ní hamháin nach smaoiním ortha níos déanaí ach ní féidir liom a rá tár éis dom an séipéal a fhágáil cad a dúirt sé nó cén ábhar a bhí sna léachtaí nó sna sailm.

Inniú bhí mé ag brionglóid agus na leachtaí á léamh nuair a chuala mé focail ón psalm á rá ag an léitheoir. Sa paróiste againne tá aistriú go teanga na ndaoina curtha ar na scrioptiúr agus mar sin tá blas Chonamara ar na píosaí a léití ag an aifreann. Mar sin tá difríochtí idir iad agus an aistriú oifigiúl nó caighdeánach.

Seo an píosa - is ó Salm 32 (nó 33 i mBioblaí eile) mar a léadh ar maidin é:

"Breathnaigh,
tá súile an Tiarna ortha siúd a bhfuil a eagla,
ortha siúd a chuireann a ndóchas ina bhuanghrá,
agus fuadóidh sé a n-anam ón mbás, agus cothódh sé iad in am an ghorta."

B'é an focal "fuadóidh sé" a tharraing m'aird. Ní smaonóinn féin ar an focal sin a úsáid ach nach bhfuil sé go deas? Nach léiríonn sé an dóchas agus an lúcáir gur cóir a bheith i gcroí gach Críostaí?

Agus seo an aistriú oifigiúil den bpíosa céanna:

"Féach, tá súile an Tiarna ar lucht a eaglaithe,
orthu sin a chuireann a ndóchas ina bhuanghrá,
chun go bhfuadódh sé a n-anamacha ón mbás
is go gcothódh sé iad in am an ghorta." 

Go bunúsach tá an brí ceannann céanna ag an dá aistriú ach nach bhfuil an ceann a léadh inár Séipéal ar maidin níos dearfaí. Deireann ceann amháin go mbeidh Dia uilechumhachtach ag déanamh rud éigin chun rud éigin eile a dhéanamh. Sa ceann eile ach sa ceann a chuala mé ar maidin tá sé ag breathnú orainn agus tá sé chun muid a cothú nó a sabháil ón mbás. Agus nach bhfuil "Breathnaigh!" i bhfad níos deise na "Féach?"

Nach ait na rudaí a chuireann ag smaoineamh muid?

5.8.19

Tiomsú ón mBreatain Bheag!

Bhí aithne agam ar an Ath Diarmuid Ó Laoghaire agus mar sin bhí spéis agam an leabhair seo a léimh.

Mise agus an tAth Diarmuid ag
Leabharlann Náisiúnta na Breataine Bige, 

Aberystwyth1968
Ba saineolai ar na teangacha ceiltecha é agus Breatnais ar a thoil aige. Is minic a bhí mé ag aifreann (yr Offeren) á céiliúradh aige sa teanga sin. Is cuimhin liom an íontas agam go raibh an ainm ar Chéiliúradh Eocairisteach mar a bhí againne agus chomh diffriúil ó n chuid tíortha eile - Mass (be), Messe (de & fr), di massa (it), Missam (laid). Bhí mé ag turas le muintir An Réalt i Machynlleth na Breatiane bige leis sa bhlian 1968 nuair a bhulai me don gcéad uair leis an fear séimh ard seo.

Ach thár n-ais chuig an leabhir beag seo - Glór ár nGaolta a thug sé air agus bhuaigh sé duais aistriúcháin ag Oireachtas 1992. Is cnuasach ghearr scéalta "na linne seo" a scríodh sa Bhreatnais ar dtús. Tosnaíonn sé le mion-bheathfhainéis na n-údar agus tá idir cainteoirí dhúchais agus daoine a fhoghlaim í níos deanaí ann.

Tá meascánn ceart de scéalta ann, chuid acu a taitn go mór liom cuid eile nár taitn.

Ceann díobh a bhí faoi ceannt ar throscáin comharsa a bhí tár éis bháis. Sceal daonna go leor, muintir na comharsanachta ag dul tré stuif Mrs Huws. Bean a bhain "le scata a labhródh Béarla i gcónaí, bíodh gur fearr a bhí an breatnais acu.." Tá cur síos ar an gceannt féin a léiríonn pearsantacht na daoine atá ag tairiscint ann. Agus ansin ag smaoineamh ar a tharlódh nuair a faigheann siad fhéin bás agua cad a thárlódh len a gcuid stuif fhéin nach féidir a thabhairt isteach san uaig leo! (Ceant & Cait le Kate Roberts).

Mise ag léamh Glór na nGaolta! (2019)
Tá mé ag fás! (#Léinín)
Tá scéal eile a thaitn go mór liom. Y Llythyr (An Litir) le R. Gerallt Jones. Tá Breatnach óg as ceantair Breatainaise (samhlaigh Ceantar Ghaeltachta) ag dul chuig scoil chónaithe don chéad uair. Ta an scoil i Sriúsbraí i Sasana - timpeal cúig ciliméadar nó mar sin ó teorainn na Breataine Bige. Tá cuir siós ar a thuras sa traen mar a bhuaileann sé le daltaí na scoile chéanna ach tá Béarla cu siúd agus Béarla i bhfad níos fearr ná an Béarla a bhí aige féin.

"Céard é seo?" a deireann duine amháin acu.
"Welshie...can't understand a word of English!"
"Bloody hell fellers, we'll have some fun with this when we reach there!"

Ní raibh cúrsaí níos fear sa scoil bhí bean "ina seasamh chomh díreach le saighdiúir.. bean mhísciamhach, hata clúimh ar a ceann, a béal ina shnaith díreach teann trasna, bata siúil caol dubh ina lámh." Labharann sí leis an mbuachail óg, "Are you Jones?"

"Is mise Joni Jones, Missus" a deireann sé. "Well from now on you will be Jones, Jones J. We don't like names like Johnny at school do we? And nice little boys don't say Missus, Jones. My name is Miss Danby..."

Tá sé soiléir nach dtaitníonn an áit leis idir eagla agus dímheas na múinteoirí ar a thír féin agus ar ndóigh caighdeán an bhia ann agus leaba chrua! Ar an nDomhnach bíonn ar na daltaí litreach a scríobh abhaile deireann an Máistir leo scríobh go bhfuil siad go maith... agus scríonn ár Joni abhaile a rá go bhfuil sé OK, gur shroich sé an áit, go bhfuil an an áit agus an bia an-deas agus go bhfuil sé ag súil leis na laethanta saoire...

Is cosúil go bhfuil sé gafa leis an gcóras.

Tá sé scéalta déag sa chnuasach seo agus is spéisiúl iad a léamh le comparáid a dheanamh ar saol agus dearcadh ár nGaolta i gcomparáid lenár saol is dearcadh féin.

• Glór ár nGaolta, Diarmuid Ó Laoghaire SJ a d'aistrigh; Coiscéim a fhoilsigh 1992



• Seans go mbeidh spéis agat sa píosa seo chomh mhaith: Comharsa béal dorais! 

3.8.19

An Timpeallacht Gheilleagrach.


Leanann geilleagar na hÉireann de bheith ag fás ar luas láidir agus tá buacacht na gníomhaíochta eacnamaíche intíre agus fás láidir ar onnmhairí ag tacúleis an bhfás sin, cé go bhfuil fás ar éiginnteacht maidir le hionchais eacnamaíocha agus constaicí seachtracha. 

Ar an taobh intíre, bhí an fás láidir leathan ar fhostaíocht, mar aon le tuilleamh méadaithe, arna chothú ag dálaí fabhracha airgeadais agus ag tuilleadh feabhais ar dhálaí airgeadais teaghlaigh agus gnólachtaí, mar bhonn agus mar thaca faoin móiminteam fáis seo. Mar thoradh air sin, tá fás láidir ar chaiteachas tomhaltóirí, cé gur srianadh é beagán de bharr éiginnteachta, fad is a bhí luas faoiathbhorradh i bpríomhghnéithe den infheistíocht intíre, amhail tógáil agus foirgníocht. Ar an taobh seachtrach, in ainneoin timpeallacht gheilleagrach idirnáisiúnta níos lú fabhraí, tá ionadh faoi fhás onnmhairí ar an taobh thuas, cé go dtugtar faoi dearagur cruinníodh fás i líon beag earnálacha, agus go bhfuil forlámhas ag gnólachtaí ilnáisiúnta.

Ag féachaint chun tosaigh, tá an réamhaisnéis fós dearfach ach tá sí faoi réir leibhéil ardaithe riosca agus éiginnteachta. Is é réamhaisnéis lárnach an Bhainc Ceannais, a bunaíodh ar an tuiscint gur féidir Brexit mí-ordúil, gan chomhaontú, a sheachaint, go dtiocfaidh fás ar luas sách seasmhach ar an mbunghníomhaíocht eacnamaíoch sna blianta atá romhainn, cé go bhfuil ionchas ann go dtiocfaidh maolú áirithe ar an bhfás sin in 2019 agus in 2020. Is léiriú é an maolú tuartha ar fhás ar thionchar maolaithe an ionchais fáis dhomhanda níos lú fabhraí agus an tionchar atá ag constaicí acmhainne intíre teorantach atá ag teacht chun cinn.

Sa réamhaisnéis lárnach, meastar gur ó neart an leathnaithe ar bhunéileamh intíre a thiocfaidh an príomhspreagadh don fhás sna blianta atá romhainn, rud a léirítear san fhás láidir ar chaiteachas tomhaltóirí agus ar bhuninfheistíocht (lena n-eisiatar na gnéithe luaineacha den infheistíocht i sócmhainní doláimhsithe agus in aerárthaí). Maidir leis an leathnú i mbunghníomhaíocht le linn thréimhse intomhaiste na réamhaisnéise, tuartar go spreagfar é le tuilleadh méaduithe ar fhostaíocht agus ar ioncaim, cé go dtuartar go beidh modhnú i bhfás fostaíochta óna ráta fáis láidir le linn thréimhse intomhaiste na réamhaisnéise. Mar sin féin, agus mar léiriú ar thionchar na sonraí láidre is déanaí, tugann sé sin le tuiscint go mbeidh fás fostaíochta bliantúil thart ar 0.3 faoin gcéad níos airde don bhliain seo ná na réamhaisnéisí a foilsíodh san Fhaisnéis dheireanach. Ar an taobh seachtrach, tuartar go bhfásfaidh fás onnmhairí i gcomhréir níos mó le héileamh maolaithe i bpríomhpháirtithe trádála na hÉireann, cé go meastar go leanfaidh glan- onnmhairí de chur go dearfach le fás le linn thréimhse intomhaiste na réamhaisnéise.
Mar léiriú ar athléimneacht an éilimh intíre agus an fháis onnmhairí sa chéad leath de 2019 agus ar láidreacht an fháis fostaíochta, leasaíodh na réamhaisnéisí lárnacha do 2019 agus do 2020 a foilsíodh san Fhaisnéis dheireanach chun bisigh. De bharr réamhaisnéis níos airde ar chaiteachas tomhaltóirí in 2019 agus in 2020 den chuid is mó, tuartar go dtiocfaidh fás 4.4 ar bhunéileamh intíre i mbliana agus fás 3.3 faoin gcéad air in 2020, arb athbhreithnithe aníos iad sin de 0.4 faoin gcéad agus de 0.1 faoin gcéad faoi seach. I gcomhréir le hardú áirithe ar na réamhaisnéisí fáis onnmhairí, chun sonraí láidre le deireanas a chur san áireamh, tuartar anois go dtiocfaidh fás 4.9 ar OTI in 2019 agus fás 4.1 air in 2020, arb ardú 0.7 agus ardú 0.5 iad sin faoi seach.

Dá ainneoin sin, gabhann rioscaí ábhartha intíre agus seachtracha leis an réamhaisnéis seo. Ar an taobh seachtrach, is é Brexit an riosca is suntasaí. I bhFaisnéis Ráithiúil Eanáir 2019, leag an Banc Ceannais amach a mheastacháin ar an tionchar a bheadh ag Brexit mí-ordúil, gan chomhaontú, ar gheilleagar na hÉireann. Cé go bhfuil éiginnteacht i gceist le cleachtadh den saghas seo, tugann na meastacháin le tuiscint go laghdódh an toradh sin fás aschuir 4 phointe faoin gcéad sa chéad bhliain agus go mbeadh aschur 6 phointe faoin gcéad níos lú tar éis 10 mbliana, i gcomparáid le cás gan Brexit. Tá na meastacháin sin gan athrú agus i mBosca B (leathanach 16) den Fhaisnéis seo, cuirtear an anailís sin i bhfeidhm le féachaint ar na himpleachtaí féideartha a bheadh ag Brexit mí-ordúil, gan chomhaontú ag imeacht RA ó AE ar an 31 Deireadh Fómhair 2019 ar na meastacháin lárnacha. Tugann na torthaí le tuiscint go laghdófaí fás OTI ó 4.9 faoin gcéad go 4.5 faoin gcéad do 2019, agus go dtitfeadh fás in 2020 ó 4.1 go 0.7. Ó thaobh impleachtaí eile de, tugann na meastacháin le tuiscint go mbeadh 34,000 níos lú post ann sa gheilleagar faoi dheireadh 2020 i gcomparáid leis an leibhéal fostaíochta a thuartar sa mheastachán lárnach, fad is a bheadh an cóimheas Iarmhéid Ginearálta Rialtais go OTI thart ar 0.75 faoin gcéad ní ba mheasa.

Ar an taobh seachtrach, sa bhreis ar Brexit, tá rioscaí a bhaineann le trádáil idirnáisiúnta agus cáin fós ann, agus i bhfianaise ról tábhachtach na ngnólachtaí ilnáisiúnta laistigh den gheilleagar agus an comhchruinniú i bhfás onnmhairí, tá sé tábhachtach athléimneacht an gheilleagair a thógáil in aghaidh tarraingí féideartha don earnáil.

Ar an taobh intíre, de bharr láidreacht le déanaí in aschur agus i bhfostaíocht, tá ardú tuilleadh ar staid thimthriallach an gheilleagair, agus tá acmhainn intíre bhreise, atá teoranta cheana féin, á creimeadh. (Féach Byrne, S. agus T McIndoe Calder (2019): ‘Employment growth: Where do we go from here?’, Faisnéis Ráithiúil Bhanc Ceannais na hÉireann, Iúil 2019.)  Sa chás gur féidir Brexit mí-ordúil, gan chomhaontú, a sheachaint, meastar go mbeidh feidhmíocht láidir ann sa bhunghníomhaíocht gheilleagrach in 2019 agus in 2020. I bhfianaise staid thimthriallach fhorbartha an gheilleagair, tá riosca ábhartha ann go dtiocfadh róbhorradh agus brú pá aníos as leathnú láidir leantach. Scrúdaítear an cheist sin in alt san Fhaisnéis seo dar teideal ‘Modelling Overheating Risks in the Irish Economy’. Léirítear ann go bhféadfadh dinimic borradh-agus-cliseadh teacht as pá atá ag ardú, i bhfoirm cailliúint iomaíochta agus titim in aschur, mura bhfuil pá solúbtha anuas i gcás ina maolaítear ar dhea- dhálaí eacnamaíocha. Cé gur féidir méadú ar inimirce cuidiú le dinimic róbhorrtha sa mhargadh saothair a mhaolú, ag an am céanna, féadfaidh sé éileamh níos mó a chruthú agus brú breise a ghiniúint i gcodanna eile den gheilleagar. Cuidíonn bainistíocht mhaicreacnamaíoch chuí déileáil eis na dúshláin, agus féadfaidh ról tábhachtach a bheith ag beartas fioscach chun éileamh iomarcach a theorannú agus strus iomarcach a sheachaint ar gheilleagar atá ag feidhmiú gar d’acmhainn iomlán.

De bharr phátrún na rioscaí agus na n-éiginnteachtaí atá roimh an ngeilleagar faoi láthair, tá dúshlán agus tábhacht níos mó ag baint leis an gconair beartais fioscaigh cuí a leagan amach. Más féidir Brexit mí-ordúil a sheachaint, cuirtear béim ar leith leis an mbun-réamhaisnéis agus, go háirithe, leis an riosca róbhorrtha, ar an tábhacht a bheadh le feabhas ní b’uaillmhianaí ar an staid fhioscach. Agus aschur ag an acmhainneacht, nó gar di, chuideodh beartas fioscach ní ba dhaingne le brú éilimh a bhainistiú. De bharr na timpeallachta éiginnte, tarraingítear aird ar an ngá le spleáchas a laghdú ar ioncaim, a d’fhéadfadh a bheith sealadach, chun gealltanais caiteachais mharthanacha a mhaoiniú. Ba stuamaí amhantair a choigilt seachas iad a chaitheamh, chun dinimic chomhthimthriallach a mhaolú agus chun leathnú fioscach fritimthriallach a éascú lena ndéanfaí cobhsaíochtú i gcás cor chun donais amach anseo. Má bhíonn mainneachtain ann barrachas leordhóthanacha a fháil le linn tréimhsí dea-fheidhmíochta geilleagraí, d’fhéadfadh sé sin scóip ghníomhaíochta a theorannú amach anseo. Is maith ann don fheidhmíocht gheilleagrach láidir atá ann faoi láthair, ach ionas gur féidir a chinntiú go bhfanann an geilleagar ar chonair fáis inmharthana, tá sé tábhachtach go bhfuil beartas fioscach réamhghníomhach ann chun dinimic chomhthimthriallach a mhaolú.

Ar an taobh eile, dá mbeadh Brexit mí-ordúil ann, rachadh an staid fhioscach in olcas go hábhartha agus bheadh an timpeallacht fhioscach i bhfad ní ba dhúshlánaí. Féadfaidh go mbeadh gá tacaíocht shealadach agus dhírithe a chur ar fáil do na hearnálacha ba mhó a n-imreofaí tionchar orthu, sa bhreis ar oibriú na ngnáthchobhsaitheoirí uathoibríocha a cheadú. I gcás tionchar eacnamaíoch ní ba leithne agus ní ba ghéire, d’fhéadfadh sé a bheith cuí tacaíocht fhioscach ní ba leithne a chur ar fáil. Tá sé tábhachtach go mbeidh aon fhreagairt fhioscach i gcomhréir le hinmharthanacht fiachais fadtéarmach agus nach gcuirfear an obair chrua ar ceal a rinneadh chun creidiúnacht fhioscach na hÉireann a athbhunú agus nach mbeidh an riosca ann go dtiocfadh dinimic fiachais do- mharthana chun cinn.

• An buiséad faoi scáth ghalar na gcomharsan craiceáilte (Cathal Mac Choille, 3 Lúnasa 2019)

31.7.19

Peig agus Oíche Ghibellina?

Níor léigh mé leabhair Pheig riamh.

Tá sé dearchair éalú uaithe ar ndóigh agus is minic a tógtar amach as a h-uaigh ó cuireadh a dá cus istigh inti go mór mór ag naimhde na Gaeilge!
Notte di Gibellina

Ach ar ndóigh tá a íomhá le feiscint go minic agus is deachair éalú uaithe.

Dhá bhliain ó shin bhíomar i bpríomh cathair na Sicile, Palermo, agus chuamar isteach i ndánlann ann. Bhí pictiúirí alainn ann mar a bheitheá ag súil cé gur pictiúirí chomaimsirthe a bhí á dtaispeáint ann. Ina meas bhí an ceann seo. "Notte di Gibellina" le Renato Guttuso (1912-1987). Cheap mé gur Peig bocht a bhí le feiscint ann! Ar ndóigh scéal eile ar fad atá taobh thiar den pictiúir seo.

Ba oíche dodhearmadta an 15 Eanáir 1968 sa cheantair seo in oirthear an oileáin. Bhí crith talún 5.5 an oíche sin a leag trí bhaile ar an oileán, Gibellina, Salaparuta and Poggioreale. Maríodh timpeall 400 i rith na hoíche sin agus glaotar "Terremoto del Belice" ar an oíche sin sa Iodáil.  B'é Ludovico Corrao a bhí ina mhéara ar an mbaile Ghibellina agus thosaigh sé ag ath thógáil an bail. D'ostaigh sé na haltire is fearr agus chomh maith leis sin ealaíontóirí chomaimsireach den scoth. Ina measc is cosúil go raibh an Renato Guttuso seo mar dúradh ar an lipéad ag a bun:

Renato Ruttuso
Notte di Gibellina
1970
Olion su tela, 140 x 90cm
Gibellina, Museo Civico d'Arte
Contemporanae "Ludovico Corrao"

Mar sin ní Peig atá anseo againn anseo ach sean bhean ag fulaingt i rith crith talún Belice 1968.

20.7.19

Céim agus léim!

Turas ar arthach farraige agus turas ar spás arthach!

Socraíodh lóistín i Sr Aibhistín dúinn. An maidin dár gcionn d'éiríomrar go luath agus sleamhnaíomar istig i gcúl dhorais an Séipéil Aibhistínigh le haghaidh Aifreann luath sular osclaíodh an eaglais féin.

I nGaillimh a bhí mé agus páirteach ar thuras go hÁrainn leis An Réalt caoga bliain ó shin. D'fhág an bád Gaillimh féin go luath gach maidin ag an am sin. Bé mo chéad turas ar Inis Mór agus thóg an bád  - an Galway Bay a bhí ann - timpeall trí uaire dul go Cill Rónáin an áit ar thóg mé mo chéad chéim ar thalamh naofa Árainn.

Tá cuimhne maith ar roinnt de na rudaí a thárla agus cuid eile dearmadta agam ar ndóigh - Caoga bliain ó shin!

Na Seacht dTeampail.
Tógadh muid siar ar an oileán chomh faide le Cill Mhuirbhigh agus iar uaidh go tithe éagsúla. Cuid againn le muintir na háite, cuid againn a thóg teach saoire don seachtain agus beirt no triúir faoin chanbhás. B'shin an chéad uair dom dul ag campáil chomh maith. In aice le na Seacht dTeampail a bhí sé.

Is cuimhin liom ag iarraidh an pobal a chuir suas agus fear a tí ag dul tharaim agus é a rá "Tá an talamh tanaí ansin!" Agus bhí. Bhí sé deachair go leor gream ceart a fháil le na pionna phubaill a dhainginiú ann. Ar deireadh d'éirigh liom agus bhí codladh cuíosach maith agam sna oícheanta tosaigh. Níos déanaí áfach tháinig báisteach gaothmhar  a leag an phoball agus caith mé an cuid eile den gcuairt ar úrlár cheann de na tithe saoire.

Bhíodh béile agam leis na daoine a bhí ag fanacht sa teach agus mar sin ní raibh orm aon chócaireacht a dhéanamh!

Is cuimhin liom ag dinéar ar an Domhnach - bhíodh dinnear i lár an lae ag gach éinne sna laethanta sin - go raibh cluiche ar siúl ar an Raidio. Bhí an tAth Benedict ODC i meas na sagairt a bhí linn agus bhí an spéis aige sa cluiche - is dócha gur Cill Ceannaigh bhí ag imirt mar ba shliocht muintir Langton é an Ath Benedict. Bhí Amhrán na bhFiann ar siúl ag tús an tráchtaireacht ach bhíomar fós ag an mbord agus is beag aird a thugamar ar an Raidío. Bhí an sagart in aice leis an Raidío agus seas sé suas díreach dom gceol. Leanamar inár suí ag ithe. Tá mé ag ceapadh gur árdaigh sé an fhuaim ach mo léan is beag éifeacht a bhí aige orainn is muid ag caint, ag gáirí agus a baint taitneamh as an béile agus an comhluadar le meas a thaispeáint don Amhrán Náisiúnta!

Is cuimhin liom leis oícheanta cheoil sna tithe ann chomh maith. Bhí fáilte is fiche roimh éinne i gcistineacha do na hoícheanta sin. Is cuimhin liom go raibh beirt ón ísealtír ann agus iarradh ortha rud éigin a casadh dúinn. Chanadar a Amhrán Náisiúnta na tíre sin - Het Wilhelmus (Ísiltíris). Tá an fonn sin i mo chloigeann ó shin.

Is ansin chomh maith a chéad chuala mé duine ag canadh sa sean nós nach chuid de chomórtas é. Fear a'Tí ag canadh "Contae Mhuigheó"

"Ar an loing seo, a Phaidí Uí Loinsigh, 
is ea a bhímse ag déanamh bróin,
Ag osnaíl ins an oíche is ag síorghol sa ló,
Ach anois ó dalladh m’intinn, is mé i bhfad ó mo mhuintir,
Dar m’fhocal, is maith a chaoinfinnse Condae Maigh Eo."

Cos in airde - 20 Iúl 1969
Ar ndóigh i rith na seachtaine seo bhí triúr eile ag déanamh ar áit nach rabhadar ann riamh roimhe, nach raibh duine daona ar bith eile ach an oiread.  B'iad, Neil tréanlámach, Buzz agus an Micheál Coilleánach eile. Bhí roinnt de na daoine i dteach le teilifiseán ann agus labharadar faoi bheith ag breathnú ar an Iolar á isiliú ar Mhuir Shuaimhnis na Gealaí. Is cuimhin liom níos deanaí san oíche ag éisteach ar transistor beag a bhí agam is mé i mo luí sa phoball agus mar nach raibh mé na focail a dúirt Neil a cloisint i gceart de bharr trasnaíochta atmaisféarachta. Ní céim amháin a thóg sé ach léim fhada.

Bhí céilí againn i gCill Rónán chomh maith agus is cuimhin liom gur chuir sé íontas agus sástacht orm gurb é an ceol a bhí acu do "Set Árann" ná píosa ceol a bhíodh á chasadh ag mo Sheanathair (as Inis Cóirthe ó dhúchas).

Agus is is Árainn ansin i rith na seachtaine a bhí mo chéad amharc ar an mbean a phosfainn i gcionn ceithre bliain eile.

Ach sin léim iomlán eile....
Úrú ghealaí a tharla ar an 16 Iúl 2019

• Árainn agus an Ghealach! (27/8/2012)
• Calafort Chill Rónáin (6/3/2013)