Níor léigh mé mórán a scríobh
Seán Ó Cuirreáin seachas a chuid tuairiscí mar Coimisinéir Teanga. Bhí siad mionchúiseach agus cúramach, agus chomh fada agus is féidir le tuairisc dá leithéid a bheith so-léite bhíodar so-léite. Mar sin nuair a chuala mé go raibh sé le cúntas a scríobh faoi dúnmharaithe Mhám Trasna bhí fhios agam go mbeadh sé beacht, cruinn agus so léite.
Agus bhí an ceart agam.
 |
| Seán Ó Cuirreáin |
Níl fhios agam cathain a chuala mé faoi Ár Mham Trasna ach cinnte ní raibh aon eolas cruinn agam ach amháin gur maríodh clann iomlán in áit iargúlta i dtuaisceat na Gaillimhe. Ach nuiar a socraíodh ar
chomóradh a bheith ann beagnach ceithre bhliain ó shin rinne mé beagáinín taighde ar líne agus thuig mé an scéal níos fearr agus thuig mé leis go raibh iomrall ceartais i gceist. Ní h-amháin gur déaradh daoine ionraic ach go mfhéidir a rá go raibh an triail féin lochtach mar nar thuig na fir a bhí cúisithe i gceart cad a bhí ar siúl sa chúirt de bharr nach raibh ach Gaeilge acu féin agus ní raibh ach Béarla á úsáid ag an gcóras dlí agus lucht na cúirte. (Bhfuil mórán athrú ar chúrsaí?).
Ach tá i bhfad níos mó sa leabhair* seo.
I bhfocail simplí léiríonn an túdar an scéal ón oiche dorcha úd faoi scáth Mhám Trasna i mí Lúnasa 1882 nuair a maríodh
Seán Seoighe a bhean, a mháthair, a iníon agus a mhac. Leannan an scéal trí na laethanta ina dhiaidh ag miniú obair na bpóliní, dearcadh muintir na h-áite agus cé chomh bocht is a bhí an áit. Baineann sé úsáid as tuairiscí na nuachtáin agus chomhfreagras na h-údaráis go cliste le sin a léiriú agus léiríonn sé pictiúir soiléir ar an áit agus a mhuintir.
Taispeáineann sé na h-achrainn a d'fhéadfadh a bheith mar cúis le cóir uafásach mar seo. Agus ag an am ceanna tugtar cúntas den chúlra san áit féin agus an agóidíocht a bhí ar siúl in Éirinn - aimsir Cogadh na Talún a bhí ann.
Taobh istigh d'acar gearr gabhadh fir agus, cé nach raibh muinín ag an bpobal sna póilíní tháinig finnéithe chun tosaigh le scéal a bhí amhrasach go leor ach cinneadh ar iad siúd a chuir ós comhair cúirte, ní go h-áitiúil ach i mBaile Átha Cliath.
Tá an leabhair roinnte i dtrí codanna, ó Mhám Trasna féin agus an ár agus ansin soir go Teach na Cúirte agus an uisce faoi thalamh a bhí ar siúl ag lucht dlí agus an brú a cuireadh ar na fir i milieu eascairdiúil, fiú naimhdeach, ó thaobh áit, teanga agus aicme de - lucht tuaithe i gcoinne lucht cathardha agus gallda go leor. Ar bhealach is scéal an caidreamh mífheidhmiúlachta idir na tíre seo agus ár gcomharsa san oileán thoir uainn.
Ansin tá mír faoin cur is cúiteamh ag lorg pardún - glacadh ag an dlí go rabhadar ciontach i gcónaí - agus an breith críochnúil ó Fear Ionad na Banríona, agus mar sin ón mBanríon Victoria féin,
"Caithfear géileadh don dlí!"
 |
| Bhí an file & údar Liam Ó Muirthile (sa lár) |
Agus lean drochobair an chrochadóra dá bharr. Cloiseann muid focail dóchasacha deireannacha ó Mhaolra Seoighe,
"Feicfidh mé Iosa Chríost ar ball.."
Ritheann an scéal ar aghaidh trén díospóireacht i Westminister agus, faoin am seo, ar fud an domhain. Tá cursíos ar an obair a rinne an Feisire Pairliminte
Timothy Harrington ag dul siar go Mám Trasna ag caint leis na daoine agus ansin ag cuardú taifid na cuairte faoin gcás. Obair atá deanta arís dúinn ag Seán Ó Cuirreáin céad tríocha bliain ina dhiaidh. Bhí Gaeilge mhuintir na h-áite aistrithe don Uasal Harrington ag sagart áitiúl agus uaireanta is beag ná gur féidir leat iad a cloisint, mar duine de na mná ag rá,
"Indeed, I don't know anything about it, Ask him. He says he knows it all!"
Faoi dheireadh tá cuntas ar athrí na bhfinnithe ós comhair an bpobal agus Árdeaspaig Thuama ag an am atá an dramatiúil ar fad. Ceangalíonn se na téada le chéile mar a déarfá. Deirtear linn cad a thárla do na daoine a bhí páirteach rudaí uafásacha a tharla ag éirí as áir mór Mham Trasna.
 |
| Maolra Seoighe |
Ach thár aon rud eile is faoi
Mhaolra Seán Seoighe an leabhair seo. Tá pictiúir d'fhear daona, ciúin cráifeach le feiscint anseo, a maith dóibh a chuir chuig crann na croiche é.
Tá crot néata ar an leabhair, tá na caibidlí leagatha amch go maith. Tá rithim maith sa leabhair agus tá sé éasca é a leamh. D'fhéadfadh sé a bheith an do-léite go h-éasca agus tá scíl faoi leist ag an údar rud casta a dhéanamh intuisceana. Rud amháin mar shampla tá an méid sin Seoigí agus Cathasaigh sa leabhair go mbeadh sé éasca a bheith caillte ina measc ach níor thárla san tré úsáid a bhaint as a n-ainmneach iomláine -
Seán Maolra Seoighe, Maolra Seán Seoighe 7rl. B'fhéidir go gcabhródh sé beagáinín léarscáil nó léaráid a bheith ag taispeáint an gaol a bhí idir na príomh daoine i Mám Trasna.
Mar a deireann an údar féin ag deireadh an leabhair,
"Níl ach focal ceart amháin ann le cur síos cruinn a dhéanamh ar an mbealach ar tugadh faoi riar an dlí agus an chirt i gcás dhúnmhairithe Mhán Trasna - éagóir."
Chuala mé duine ar an Raidío a rá nár thug sí faoi deara an Bearla nó Gaeilge a bhí á léamh aici agus tuigim san. Uaireanta cuireann stíl na scríobhnóireachta isteach ar an rud atá á rá ag udar ach uaireanta eile éiríonn le h-údar leabhair le h-éascaíocht léimh áirithe a scríobh. Sin mar atá sé leis an leabhair seo. Bíonn tú gafa ag an scéal.
Ceannaigh an leabhar seo agus léigh é!
*Éagóir, Maolrua Seoighe agus dúnmharuithe Mhám Trasna;
Seán Ó Cuirreáin; 2016
Cois Life; ISBN 978-1-907494-61-1
• Tá píosa scríofa agam (as Béarla) faoi sheoladh an leabhair: "The law must take its course!" (21 Bealtaine 2016)
